Το 1821 συνέβη ένα εκπληκτικό πράγμα. Μια απροσπέλαστη, ανίκητη, τεράστια
και πλούσια σε πόρους ανθρώπινους και υλικούς αυτοκρατορία, η
Οθωμανική, αντιμετώπισε μια τοπική εξέγερση. Δεν ήταν η πρώτη που τής συνέβαινε. Λίγο νωρίτερα είχαν εξεγερθεί οι Σέρβοι. Ακόμα και μουσουλμάνοι ηγεμόνες είχαν εξεγερθεί στην Ήπειρο-Αλβανία, στην Αίγυπτο, στη Βουλγαρία. Αυτή όμως η εξέγερση, καθοδηγημένη από Έλληνες μιας κρυφής Εταιρείας (των Φιλικών) και στηριγμένης σε δυνάμεις του ρωμαίικου γένους απλωμενες σε όλη την Ευρώπη, εξελίχτηκε σε διεθνές
πρόβλημα. Προξένησε ένα κύμα φιλελληνισμού και κατάφερε για πρώτη φορά στην ιστορία των Οθωμανών να επικρατήσει. Η αυτοκρατορία έχασε ένα τμήμα της που αποσπάστηκε, όχι σαν
μια αυτόνομη υποτελής περιοχή αλλά, σαν ένα πλήρως ανεξάρτητο εθνικό κράτος.
Ήταν η πρώτη φορά που τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας χανόταν
οριστικά για την αυτοκρατορία από το 1071 περίπου μ.Χ. όταν ξεκινούσε η
τουρκική προέλαση με την μάχη στο Ματζικέρτ, και πολύ περισσότερο από το
1402 όταν οι Μογγόλοι είχαν νικήσει τους Οθωμανούς κι είχαν προσωρινά ανακόψει την επέλασή τους. Ας πάμε όμως, λίγο πίσω στον χρόνο. Δύο χιλιάδες χρόνια πριν.
Οι Έλληνες είχαν υποδουλωθεί από το 146 π.Χ. στους Ρωμαίους. Έχασαν την ανεξαρτησία τους και η δημοκρατία τους μετατράπηκε σε μια απλή τοπική αυτονομία. Διατήρησαν όμως το πνεύμα τους καθώς οι Ρωμαίοι δέχτηκαν τον ελληνικό πολιτισμό σαν δικό τους. Τα πράγματα άλλαξαν όταν οι Ρωμαίοι αποφάσισαν να ανάγάγουν τον χριστιανισμό σε επίσημη θρησκεία τους, επί Θεοδοσίου. Τότε άρχισαν απηνείς και πολύχρονες διώξεις των Ελλήνων. Για δυο και τρεις εκατονταετίες υπήρξε σθεναρή αντίσταση, η μάχη όμως ήταν άνιση. Το ελληνικό
πνεύμα ξεριζώθηκε από τα μέρη μας από τον 4ο ως τον 8ο αι. μ.Χ. με την οριστική νίκη του χριστιανισμού επί του ελληνισμού που κατέληξε στην εξαφάνιση των Ελλήνων. Κι όσοι έμειναν ζωντανοί, έγιναν χριστιανοί κι άρχισαν να ονομάζονται απλά Ρωμιοί, αφού το όνομα Έλλην ήταν αστικά (με ποινή την απώλεια περιουσίας) και ποινικά (με ποινή την απώλεια ζωής) κολάσιμο επί πολλούς αιώνες.
Μια νέα εθνική συζήτηση νεοελλήνων ορθοδόξων αυτή τη φορά, άρχισε να διεξάγεται γύρω στον 13ο αιώνα μετά τη λατινική κατάκτηση της
Κωνσταντινούπολης. Αυτή η εθνική ταυτότητα ακόμη περισσότερο δυνάμωσε και εκδηλώθηκε με επαναστάσεις
κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας και μέχρι την δημιουργία του νεοελληνικού
κράτους από τον 15ο ως τον 19ο αι.. Ένα βασικό στοιχεία του νέου ελληνισμού είναι η πολυσυλλεκτικότητά του που
αφομοίωσε Γραικούς (Ρωμιούς και Μικρασιάτες), Αλβανούς (Αρβανίτες),
Βλάχους και άλλους Βαλκάνιους κάτω από τρία κυρίως στοιχεία:
1.- Την θρησκεία (Ορθοδοξία)
2.- Την γλώσσα (Ελληνική)
3.- Την αποδοχή του εθνικού μύθου της ιστορικής συνέχειας.
Τα στοιχεία της θρησκείας και της γλώσσας είναι εύκολα κατανοητά. Για το τρίτο, όμως, πρέπει να πούμε μερικά πράγματα. Όταν λέμε "εθνικός μύθος" δεν εννοούμε κάποιο ψέμα, αλλά, μια "εθνική αφήγηση". Η αφήγηση αυτή μπορεί να περιέχει αλήθειες αλλά και υπερβολές ή ψέματα, σημασία όμως έχει να παίζει ρόλο ενοποιητικό. Κι ο δικός μας εθνικός μύθος έπαιξε τον ρόλο του. Το κυριότερο στοιχείο αυτού του μύθου ήταν η "συνέχεια του ελληνισμού". Ήταν απαραίτητο στοιχείο προκειμένου να προκληθεί το κύμα του φιλελληνισμού πάνω στο οποίο στηρίχτηκαν όλες οι προεπαναστατικές κινήσεις, αλλά, και η υποστήριξη του αγώνα όταν κινδύνευσε να καταρρεύσει. Αυτή η συνέχεια, όμως, έκρυβε πολλά μικρά ή μεγάλα ψέματα. Και δεν μιλώ για το DNA. Στον τομέα αυτό η συνέχεια πιθανότατα υπάρχει καθώς ακόμα και έρευνες στο DNA αρχαίων σκελετών δείχνουν την μεγαλύτερη από οποιονδήποτε άλλο λαό συγγένειά τους με το DNA των σημερινών Ελλήνων. Ακόμα και οι ομοιότητες στις κρανιακές κατατομές αρχαίων και νέων Ελλήνων συνηγορούν σε ένα τέτοιο συμπέρασμα. Κατά πάσα πιθανότητα είμαστε μακρινοί εγγονοί, έστω και με προσμίξεις, εκείνων των αρχαίων Ελλήνων, η ομοιότητα όμως σταματά εδώ. Μπορεί κανείς να είναι γιος κάποιου αλλά να διαφέρει ριζικά σε όλα από τον πατέρα του. Είναι θέμα αγωγής και παιδείας, κι εμείς, σε σχέση με τους αρχαίους μας προγόνους είμαστε η μέρα με την νύχτα.
Η σχέσεις μας με την αρχαία Ελλάδα ως πολιτισμός, νοοτροπία, στάση ζωής κτλ είναι άκρως προβληματικές αν όχι ανύπαρκτες. Οι Νεοέλληνες δεν έχουμε την παραμικρή σχέση με ό,τι οι Έλληνες θεωρούσαν ως τα πατρώα χαρακτηριστικά τους. Μόνο κάποιες παραδόσεις διατηρήθηκαν όπως κάποια τελετουργικά που επέζησαν στην ορθόδοξη λειτουργία ή κάποια ήθη και έθιμα όπως η βεντέτα, η οικογένεια, η πατρική εστία κτλ. Όλα αυτά όμως είναι εξωτερικά στοιχεία και δεν έχουν σχέση με το περιεχόμενο του όρου "ελληνισμός" όπως τον εκφράζουν τα αρχαία κείμενα και τα ερείπια των ναών και των αγαλμάτων. Ούτε από δημοκρατία γνωρίζουμε (την κληρωτή, των αρχαίων) ούτε φιλοσοφία έχουμε, ούτε είμαστε ο περήφανος λαός που τον αναγνώριζαν και τον σέβονταν σε κάθε γωνιά του γνωστού τότε κόσμου. Πολύ στενότερες είναι οι σχέσεις των Νεοελλήνων με το Βυζάντιο, την Ρωμιοσύνη, αφού και τους ρωμαίικους τρόπους έχουμε σε όλες σχεδόν τις εκφάνσεις της ζωής μας, αλλά, ακόμα και την θρησκεία των Ρωμαίων της ανατολής διατηρήσαμε ως δική μας νεοελληνική θρησκεία.
Όταν για πρώτη φορά επαναστατήσαμε στα τέλη του 18ου αιώνα (Ορλοφικά με παρότρυνση της Ρωσίας) οι αναφορές μας ήταν στο Βυζάντιο και την ορθοδοξία. Την επόμενη φορά όμως, στις αρχές του 19ου αιώνα, το 1821 και λίγο πριν από αυτό, οι αναφορές στο Βυζάντιο είχαν εκλείψει ολοσχερώς. Κανείς δεν μίλησε τότε για τον Βασίλειο Βουλγαροκτόνο, ή για τον Ηράκλειο ή τον Ιουστινιανό. Ούτε καν για Κωνσταντίνο Παλαιολόγο δεν μίλησε κανείς. Οι αναφορές τώρα ήταν στον Λεωνίδα και τον Επαμεινώνδα, στο αρχαίο κλέος της Ελλάδας κι όχι της Ρωμιοσύνης. Ξεσηκώθηκαν Ρωμιοί του Φαναρίου (εκτός Πόλης βεβαίως), της κυρίως Ελλάδας, του Πόντου (Οδησσός), των νησιών κι όλων των περιοχών της αυτοκρατορίας με ελληνόφωνους όπου δεν υπήρχε συντριπτική πλειοψηφία μουσουλμάνων. Μαζί με τους Ρωμιούς ξεσηκώθηκαν οι Αλβανοί Χριστιανοί (Αρβανίτες) κι οι Βλάχοι, επίσης Χριστιανοί, της Πίνδου και της Θεσσαλίας. Όλοι αυτοί, αν και μιλούσαν διαφορετικές γλώσσες (ελληνικά, αλβανικά και βλάχικα) βρήκαν τον τρόπο να ομονοήσουν ως ένα έθνος με το όνομα αυτού Ελλάς.
Ως Έλληνες, όλοι μαζί, αντιμετώπισαν την οθωμανική αυτοκρατορία και στο τέλος την νίκησαν. Ήταν μια εποποιία νεοελληνική, αντάξια σε μέγεθος των αρχαίων ελληνικών επιτυχιών. Ήταν η πρώτη απόδειξη ότι αυτό το νέο κράτος έκρυβε μέσα του δυνάμεις που είχαν σχέση με την Ελλάδα, την αρχαία βεβαίως. Κι όπως τότε υπήρχαν Αχαιοί, Ίωνες, Αιολείς και Δωριείς, ακόμη και Πελασγοί και Προέλληνες, έτσι και τώρα υπήρχαν φύλλα Ρωμιών, Αλβανών, Βλάχων και άλλων που εθελούσια ενοποιήθηκαν και με συνεκτικό δεσμό έναν κοινό εθνικό μύθο έφτιαξαν την ιστορία τους. Εμφανώς περισσότεροι οι Ρωμιοί, με δικό τους τον κυρίαρχο μύθο (συνέχεια από την αρχαιότητα) και το όνομα Ελλάς, κυριάρχησαν και έδωσαν το δικό τους χρώμα στην Νεοελληνικότητα. Η γλώσσα του νέου κράτους έμεινε μόνο η ελληνική, η θρησκεία έμεινε μόνο η χριστιανική ορθόδοξη και ιστορία έμεινε μόνο η ιστορία των αρχαίων Ελλήνων και των διαδόχων τους Ρωμιών της ανατολικής Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας.
Αύριο, 25η Μαρτίου, θα μιλήσουμε για το νέο κράτος που φτιάχτηκε με την επανάσταση του '21.
