ΗΕΤΙΩΝΕΙΑ ΠΥΛΗ του Πειραιά, το ΚΑΣΤΡΑΚΙ της Δραπετσώνας. Το άλλο Σάββατο 13-09-2014 θα γίνει εδώ η συναυλία του ΤΕΡΨΗΧΩΡΟΥ με περιεχόμενο το Περιβάλλον και την Ανάπλαση

Με την ευκαιρία της συναυλίας που θα γίνει στο Καστράκι το άλλο Σάββατο 13/9/14 από τον πολιτιστικό σύλλογο "Τερψηχώρος" είπα να γράψω μερικά ιστορικά στοιχεία για τον χώρο αυτόν. Πηγή είναι το υπό έκδοση βιβλίο "Από τον Πόντο και τη Μικρασία, εδώ στον Πειραιά ... στη Δραπετσώνα" των Γ.Χατζόπουλου και Γ.Τσιρίδη που επιμελείται η Ένωση Ποντίων Πειραιά (και Δραπετσώνας-Κερατσινίου).

Η Δραπετσώνα με το Θεμιστόκλειο και την Ανάπλαση στα δυτικά και την Ηετιώνεια Πύλη στα ανατολικά της, μπορεί να ξανακάνει τον Πειραιά όμορφη πόλη

Ηετιώνεια Πύλη

Ο χώρος στο Καστράκι είναι ο πιο μεγάλος επισκέψιμος αρχαιολογικός χώρος του Πειραιά και βρίσκεται στο σημείο όπου η Δραπετσώνα βρέχεται από τα νερά του λιμένα του Κανθάρου, του κεντρικού λιμανιού της Αρχαίας Αθήνας και του κεντρικού λιμανιού της σύγχρονης Ελλάδας.

Χάρτης του Πειραιά του 18ου αι. πριν από την επανάσταση του '21.
Η Πειραϊκή χερσόνησος καταγράφεται ως ΜΟΥΝΥΧΙΑ, δεξιά της υπάρχει το ΦΑΛΗΡΟΝ και αριστερά της η ΤΡΑΠΕΖΩΝΑ-ΗΕΤΙΩΝΕΙΑ. Εκτός από το Κονώνειο τείχος της Ηετιώνειας Πύλης φαίνονται και μακρά τείχη (WALL) στην Αγίου Δημητρίου που σήμερα δεν υπάρχουν  

Το τείχος φτιάχτηκε από τον Θεμιστοκλή που, πρώτος, οχύρωσε τον Πειραιά και το τείχος επισκευάστηκε από τον Κόνωνα μετά την μερική καταστροφή του από τους Σπαρτιάτες το 404 πΧ. . Η καταστροφή αυτή των τειχών είχε στόχο να μείνει η Αθήνα ανοχύρωτη και να μην μπορέσει να πολεμήσει ξανά εναντίον της Σπάρτης. Ήταν η τιμωρία που επεβλήθη στους ηττημένους όταν οι Σπαρτιάτες νίκησαν τους Αθηναίους  με το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου κι έβαλαν τους Τριάκοντα Τυράννους να διοικούν την πόλη.

Ο Κόνων ξανάφτιαξε πολύ σύντομα το τείχος και το επεξέτεινε μάλιστα κάνοντάς το ακόμη πιο ισχυρό.

Στο Καστράκι διακρίνει κανείς (με τη βοήθεια των αρχαιολόγων βέβαια) τα Θεμιστόκλεια τείχη, τα Κονώνεια καθώς και τις ύστερες κατασκευές των Ρωμαίων που είναι κυκλικές και όχι ορθογώνιες όπως ήταν των Ελλήνων.
Για την ανάδειξη του αρχαιολογικού χώρου πολλά οφείλουμε στον κ. Σταϊχάουερ, έφορο του αρχαιολογικού μουσείου Πειραιά.

Δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο και σε επέκτασή του, βρίσκεται ο χώρος των 14 στρεμμάτων που αρχικά ανήκε στον ΟΛΠ και που το 1994 δόθηκε στον Δήμο Δραπετσώνας. Ωστόσο ο ΟΛΠ είχε προλάβει ήδη από το 1989-90 να σκάψει τον χώρο αυτό βγάζοντας τεράστιες ποσότητες χώματος και αρχαιολογικού υλικού και ισοπεδώνοντας ουσιαστικά το αρχαίο Αφροδίσιο, έναν ναό αφιερωμένο στην Αφροδίτη ξακουστό σε ολόκληρη την αρχαιότητα.

Οι δύο πύργοι της Ηετιώνειας Πύλης που έχουν αναστυλωθεί

Για πολλά χρόνια ο χώρος αυτός έμεινε ένα οικόπεδο αδειανό, καθώς ο Δήμος έμπλεξε με τους εργολάβους που κατά καιρού ανέλαβαν να αναπλάσουν την περιοχή φτιάχνοντας εκεί χώρους αναψυχής, ένα αναψυκτήριο και ένα θεατράκι. Ο χώρος αυτός πρέπει τάχιστα να φτιαχτεί, σε συνεργασία με την αρχαιολογική υπηρεσία και να αποδοθεί στους κατοίκους και στους διερχόμενους από το λιμάνι επισκέπτες. Με κάποιο τρόπο πρέπει να γίνεται εκεί η υπόμνηση της ύπαρξης του αρχαίου Αφροδίσιου καθώς επίσης να εξασφαλίζεται και η ανετότερη επισκεψιμότητα του ήδη υπάρχοντος αρχαιολογικού χώρου της Ηετιώνειας Πύλης.

Οχύρωση από Θεμιστοκλή και Κόνωνα

Η Ηετιώνεια Πύλη δεν ήταν μια απλή λιμενική οχύρωση που εξυπηρετούσε τον έλεγχο της εισόδου και εξόδου των πλοίων από τον λιμένα του Κανθάρου, το κεντρικό Πειραϊκό λιμάνι δηλαδή. Ήταν, κατά βάση, ένα φρούριο το οποίο είχε σαν σκοπό την προστασία του Πειραιά από την από ξηράς προσπέλαση. Αυτός που θα επιτίθετο στον Πειραιά, δεν ήταν ανάγκη να μπει στο κεντρικό λιμάνι για να κάνει τη ζημιά, μπορούσε να ελλιμενιστεί στον λιμένα των Φωρών (το σημερινό λιμανάκι Δραπετσώνας, στα Βοτσαλάκια) και από εκεί να εισχωρήσει στον Πειραιά δια ξηράς. Την φρούρηση αυτής της διαδρομής είχε αναλάβει ολόκληρη αυτή η οχύρωση.

Οι πύργοι περιβάλλονται από οχύρωση και μεγάλη τάφρο

Έτσι έπαιζε και τον ρόλο της κύριας εισόδου προς τον Πειραιά για όσους έρχονταν από βορρά και δύση, δηλαδή για το σύνολο σχεδόν των συναλλασσομένων με την πόλη της Αθήνας και το μεγάλο της λιμάνι που είχε και τους κύριους αποθηκευτικούς χώρους.

 Όταν ο Θεμιστοκλής έπεισε τους Αθηναίους να οχυρώσουν τον Πειραιά, έπρεπε να βρει λύση και στην περίπτωση της από ξηράς επίθεσης και έτσι ξεκίνησε η οχύρωση της Ηετιώνειας Πύλης (γύρω στο 482 πΧ) που συνεχίστηκε επί Κίμωνα και Περικλή.

 Μετά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, οι Σπαρτιάτες που κατέλαβαν την Αθήνα (401 πΧ) γκρέμισαν τα τείχη και άφησαν εκ νέου ανοχύρωτο τον Πειραιά.

Οι Αθηναίοι με τον Θρασύβουλο εκδίωξαν τους 40 τυράννους που είχαν τοποθετήσει σαν άρχοντες της πόλης οι Σπαρτιάτες και ανακτώντας τις δυνάμεις τους, (έστω και όχι εντελώς) ανοικοδόμησαν και πάλι τα τείχη. Αυτός που οχύρωσε και πάλι την Αθήνα και έκτισε ξανά την Ηετιώνεια Πύλη ήταν ο Κόνων. Η ανάλυση των στοιχείων του αρχαιολογικού χώρου δείχνει τις επεμβάσεις που έγινα κατά εποχή και μπορεί κανείς να διακρίνει τις οχυρώσεις του Φρουρίου στην πρώτη του εποχή (επί Περικλή) και στην δεύτερη (επί Κόνωνος)

Το σημερινό Καστράκι

Το Κάστρο της Ηετιώνειας, γνωστό σε όλο τον 20ο αιώνα σαν «Καστράκι» ήταν ένα σημαντικό κομμάτι από την όλη Θεμιστόκλεια Οχύρωση του Πειραιά και τα ερείπιά του ήταν φανερά και προσβάσιμα μέχρι τουλάχιστον τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο όταν οι βομβαρδισμοί του Πειραιά κατέστρεψαν το μνημείο και καθώς η περιοχή μπαζώθηκε, εξαφάνισαν το μεγαλύτερο μέρος του.

Την περίοδο 1997-2001 σε δύο φάσεις (μία φάση το 1997-98 και μία δεύτερη φάση το 2000-2001) έγιναν εργασίες αποκάλυψης και αποκατάστασης και ανάδειξης του αρχαιολογικού χώρου υπό την επίβλεψη του εφόρου της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας Πειραιά κ. Σταϊχάουερ, από την αρχαιολόγο κ. Αγγ. Πούλιου, την αρχιτέκτονα κ. Φ. Καρασσάβα και ειδικευμένο συνεργείο του κ. Ζ. Κουσνέρεφ, με βοήθεια και χορηγών όπως ο κ. Ι, Πολυχρονόπουλος αλλά και ο ΟΛΠ που χρηματοδότησαν γενναία την ανάδειξη του χώρου.

ΠΩΣ Ο ΘΟΥΚΥΔΙΔΗΣ ΠΕΡΙΓΡΑΦΕΙ ΤΗΝ ΠΡΩΤΗ ΕΙΣΟΔΟ ΤΗΣ ΗΕΤΙΩΝΕΙΑΣ-ΔΡΑΠΕΤΣΩΝΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ

Κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου (431-404 πΧ) οι Αθηναίοι κατέκτησαν περιφανείς νίκες, υπέστησαν όμως και κάποιες συμφορές, η μεγαλύτερη των οποίων ήταν η Σικελική Εκστρατεία. Ήταν ένα μεγαλεπήβολο σχέδιο του Αλκιβιάδη, τον οποίο όμως οι εχθροί του κατάφεραν να καταδικάσουν για βεβήλωση των «Ερμών Κεφαλών» και έτσι του στέρησαν την αρχηγία του στόλου. Η εκστρατεία, χωρίς πλέον τον Αλκιβιάδη οδήγησε τον αθηναϊκό στόλο και στρατό σε μια τέλεια καταστροφή.

Την εξουσία τότε πήραν στην Αθήνα οι ολιγαρχικοί με πραξικόπημα στο οποίο όμως αντέδρασε ο εναπομείνας στόλος που βρισκόταν στη Σάμο. Αρχηγός του στόλου έγινε ο Αλκιβιάδης, καθώς τον αποδέχτηκαν με τιμές οι Αθηναίοι που αποτελούσαν τον στόλο και του ζήτησαν να αποκαταστήσει τη δημοκρατία στην Αθήνα.

Η Τάφρος της Ηετιώνειας Πύλης

Ο Αλκιβιάδης πραγματικά άρχισε τις ετοιμασίες για να εκστρατεύσει στην Αθήνα για να επαναφέρει στην εξουσία τους δημοκρατικούς. Οι ολιγαρχικοί ανησυχούντες αποφάσισαν να οχυρώσουν την Ηετιώνεια, την σημερινή Δραπετσώνα ενισχύοντας τα τείχη της Ηετιώνειας Πύλης. Περιγράφει τα γεγονότα ο Θουκυδίδης ως εξής: (ΘΟΥΚ. Θ 89-90 σε μετάφραση Α.Βλάχου))

«είχαν αρχίσει να κτίζουν ένα οχυρό στην τοποθεσία που ονομάζεται Ηετιώνεια. Βλέποντας ότι οι πρέσβεις τους είχαν γυρίσει από τη Σάμο και ότι, όχι μόνον ο λαός αλλά και πολλοί δικοί τους, που ως τότε τους ήταν πιστοί, μεταστρέφονταν, ανέπτυξαν μεγάλη δραστηριότητα…..

Η Ηετιώνεια είναι χερσόνησος του Πειραιά κοντά στην είσοδό του. Την οχύρωναν κατά τέτοιο τρόπο  ώστε μαζί με το τείχος που υπήρχε προς τη στεριά να μπορεί ολιγάριθμη φρουρά να ελέγχει την είσοδο….»

Η Δραπετσώνα λοιπόν ήταν η χερσόνησος κοντά στο κεντρικό λιμάνι του Πειραιά που φιλοξενούσε την Ηετιώνεια Πύλη και η ίδια ονομαζόταν Ηετιώνεια. Αποτελούσε τμήμα του Δήμου των Πειραιωτών  και η τοποθεσία της μαζί με τα οχυρά της την είχαν επιβάλει σαν σημαντικό τμήμα της οχύρωσης του Πειραιά και της προστασίας της Αθήνας ολόκληρης από εισβολείς που θα απειλούσαν την πόλη από θαλάσσης και θα αποβιβάζονταν στη στεριά. Και η πρώτη αναφορά της σε ιστορικό κείμενο είναι ακριβώς η παραπάνω αναφορά του μεγάλου ιστορικού, του Θουκυδίδη.