Κεφάλαιο: Πράγμα ή Σχέση;

Μια θεωρητική συζήτηση για την φύση του Κεφαλαίου κατά Μαρξ

και πρακτικές ιδέες για τη σύλληψη της φοροδιαφυγής στις μέρες μας

Στο Life-O δημοσιεύτηκε ένα άρθρο του Γιάννη Βαρουφάκη που αναφέρει στις δυσκολίες που έχουν οι οικονομολόγοι να προσδιορίσουν το Κεφάλαιο και την Απόδοση του Κεφαλαίου ώστε αυτό να φορολογηθεί από το κράτος για να γίνει το φορολογικό σύστημα δίκαιο. Λέει σε κάποια στιγμή ο γνωστός οικονομολόγος που εκτιμώ ιδιαίτερα:

“Το κεφάλαιο δεν μετριέται αντικειμενικά, δεν ορίζεται, δεν μπορεί να μπει σε κάποια απλή φόρμουλα της Εφορίας. Το ίδιο και οι αποδόσεις του. Γιατί; Πάρτε μια γεννήτρια και έναν υπολογιστή που ανήκουν στο ίδιο εργοστάσιο. Πώς υπολογίζεται η συνολική ποσότητα κεφαλαίου που αντιπροσωπεύουν η γεννήτρια και ο υπολογιστής; Πώς μετριέται η συνεισφορά αυτού του συνολικού κεφαλαίου στο προϊόν και στον τζίρο της επιχείρησης σε σχέση με άλλους συντελεστές (π.χ. τους εργαζομένους ή την ηλεκτρική ενέργεια); Δεν μετριέται, είναι η απάντηση, ακόμα και αν γνωρίζουμε όλα τα τεχνικά χαρακτηριστικά της γεννήτριας και του υπολογιστή – ούτε καν θεωρητικά! Άρα, δεν μπορεί να μετρηθεί ούτε και η οικονομική τους απόδοση. Άρα, είναι αδύνατον να φορολογηθεί αντικειμενικά η απόδοση του κεφαλαίου...

Δεν είναι τυχαία η ρήση του πρώτου μελετητή του κεφαλαίου, του Καρόλου Μαρξ, ότι «το κεφάλαιο δεν είναι ένα "πράγμα" αλλά μια σχέση μεταξύ ανθρώπων – μια κοινωνική σχέση, καθιερωμένη από τη λειτουργικότητα των πραγμάτων» (Κ. Μαρξ, «Το Κεφάλαιο», τ. 1ος, κεφ. 33)”

Δεν θα σταθώ τόσο στην πρώτη παράγραφο που δείχνει το πρόβλημα των οικονομολόγων (και επομένως και των πολιτικών) όσο στη δεύτερη παράγραφο που είναι θεωρητική και ορίζει την έννοια “Κεφάλαιο”. Λέει μάλιστα πως ο ίδιος ο Μαρξ είπε ότι το κεφάλαιο δεν είναι ένα “πράγμα”, δηλαδή δεν έχει μια υλική, ή άυλη αλλά πάντως μετρήσιμη μορφή ενός υλικού ή ιδεατού αντικειμένου αλλά είναι μια σχέση μεταξύ των ανθρώπων, μια κοινωνική σχέση.

Είναι το κεφάλαιο σχέση;

Όταν λέει ο Μαρξ “δεν είναι ένα πράγμα" ποια λέξη τονίζει, το “είναι” ή το “ένα”; Λέει δηλαδή ότι δεν είναι πράγμα, (υλικό ή άυλο μετρήσιμο αντικείμενο) ή ότι δεν είναι μόνο ένα πράγμα αλλά πολλά (μηχανές, καινοτομία, χρήμα, ιδέες, δυνατότητες, γη, υπεραξίες κλπ.).

Δεν γνωρίζω αν εσείς έχετε γνώμη επ’ αυτού, γνωρίζω όμως ότι έχει γνώμη ο γνωστός φιλόσοφος και οικονομολόγος και μαρξιστής Ευτύχης Μπιτσάκης. Και λέει κατηγορηματικά το αντίθετο από τον Γιάννη Βαρουφάκη.

Παραθέτω δικό του απόσπασμα από το βιβλίο του “Ανθρώπινη φύση” (σελ. 34, 63 και αλλού).

“Είναι της μόδας να ορίζεται το κεφάλαιο ως σχέση. Αλλά αν το κεφάλαιο ήταν απλώς σχέση τότε τι νόημα θα είχαν οι έννοιες σταθερό, μεταβλητό κεφάλαιο, βιομηχανικό, εμπορικό, χρηματιστικό κλπ., συσσώρευση κεφαλαίου; Η σχέση συσσωρεύεται ή το κεφάλαιο, που είναι τα μέσα παραγωγής, εμπορεύματα, χρήμα, ενταγμένα στον κεφαλαιοκρατικό τρόπο παραγωγής. Μια κλωστική μηχανή, γράφει ο Μαρξ, είναι μια κλωστική μηχανή. Μόνο σε συγκεκριμένες συνθήκες γίνεται κεφάλαιο. Αποσπασμένη από αυτές τις συνθήκες δεν είναι κεφάλαιο. Ποιες είναι αυτές οι συνθήκες; Προφανώς οι κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής. Αλλού ο Μαρξ σημειώνει ότι το κεφάλαιο δεν υπάρχει μόνο ως αντικειμενοποιημένη εργασία, προορισμένο να χρησιμοποιηθεί ως μέσον για νέα εργασία, αλλά ως αξία, της οποίας η αξία χρήσης είναι να δημιουργήσει νέες αξίες. Το κεφάλαιο συνεπώς δεν είναι τίποτα χωρίς τη μισθωτή εργασία,. Κατά τον Μαρξ αντιπροσωπεύει κοινωνικές σχέσεις, τις κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής. Άλλο όμως αντιπροσωπεύει και άλλο είναι. (Κ.Μαρξ Το Κεφάλαιο ΙΙΙ σ. 207 και Grunrisse ΙΙ σ.203 και Ι σ. 248-249). Ο Μαρξ επέκρινε την απλοϊκή άποψη που βλέπει μόνο την υλικότητα του κεφαλαίου και όχι τη σχέση στην οποία είναι ενταγμένη η υλική υπόσταση. Αλλά ο Μαρξ δεν ταύτισε το κεφάλαιο με την κεφαλαιοκρατική σχέση.”

Και συνεχίζει λίγο πιο κάτω, στην επόμενη σελίδα του ίδιου βιβλίου ο κ. Μπιτσάκης:

“Η συσσώρευση κεφαλαίου είναι νόμος του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Ωστόσο αυτό που συσσωρεύεται είναι το κεφάλαιο, όχι η σχέση, αντίθετα με τον α-υλισμό της μόδας.” (Κ.Μαρξ Το Κεφάλαιο Ι σ.302)

Λέει καθαρά ο δεύτερος ομιλητής ότι το κεφάλαιο είναι “πράγμα”, υλικό ή ιδεατό (και όχι μόνο ένα) αλλά πάντως πράγμα και επομένως μετρήσιμο, έστω κι αν γίνεται κεφάλαιο μόνο σε συγκεκριμένες συνθήκες, όταν δηλαδή κυριαρχούν γύρω του κεφαλαιοκρατικές σχέσεις παραγωγής. Και επικαλείται κι αυτός τον Μαρξ.

Ο κ. Μπιτσάκης στη συνέχεια θεωρεί ότι το κεφάλαιο είναι αλληλένδετο με την υπεραξία που παράγει ο μισθωτός και εδώ διαφωνεί και πάλι με τον Βαρουφάκη αλλά ο καθένας κάνει πλέον δικούς του συλλογισμούς που και οι δύο είναι πολύ ενδιαφέροντες και αποκαλυπτικοί για το πως κινούνται τα πράγματα στην οικονομία. Δεν στέκομαι όμως σε αυτούς, θέλω να σταθώ στην θεωρητική τους διαφωνία για το Κεφάλαιο, αν είναι “πράγμα” ή “σχέση”.

Μου θυμίζει η διαφωνία τη γνωστή στους θεωρητικούς φυσικούς διαφωνία αν τα στοιχειώδη σωμάτια όπως τα ηλεκτρόνια κλπ. είναι υλικά σώματα ή κύματα. Ώσπου η κβαντομηχανική αποφάνθηκε. Είναι κύματα μέχρι να τα δούμε. Μόλις κάποιος τα παρατηρήσει αυτά “παγώνουν” και γίνονται ύλη.

Να το εξηγήσω αυτό με ένα παράδειγμα. Στέλνουμε ένα ηλεκτρόνιο να πάει να χτυπήσει στον απέναντι τοίχο. Αυτό σαν κύμα θα πρέπει να πάει και να χαράξει στον απέναντι τοίχο μια σειρά από γραμμές, κάτι σαν το φάσμα του φωτός. Πρόκειται για τις συμβολές των κυματισμών του που αλλού αλληλοεξουδετερώνονται και αλλού συντονίζονται με αποτέλεσμα να έχουμε έναν “κυματισμό”, γραμμή-κενό ή ύψωμα-βαθούλωμα όπως στα κύματα της θάλασσας που είναι τα πιο οικεία κύματα της εμπειρίας μας.

Αν όμως το ηλεκτρόνιο αυτό το παρατηρήσουμε, δηλαδή κάτσουμε σε μια γωνιά να δούμε που θα πάει, τότε αυτό θα πάει και θα χτυπήσει σε ένα μέρος του απέναντι τοίχου όπως θα έκανε ένα υλικό σώμα, ένα μπαλάκι ας πούμε. Η παρατήρησή μας υλοποίησε, έκανε πράγμα, ένα μη υλικό ως εκείνη της στιγμή κυματικής μορφής άυλο ον, μια σχέση. Αυτός είναι ο κόσμος της φυσικής όπως την ξέρουμε από τις αρχές του 20ου αιώνα και μέχρι σήμερα.

Μια κβαντομηχανική εξήγηση του Κεφαλαίου λοιπόν θα ήταν –ίσως- και στον τομέα αυτό χρήσιμη. Το Κεφάλαιο είναι ένα άυλο κύμα, μια σχέση άπιαστη που μόνο με πιθανότητες μπορούμε να διαγράψουμε ένα πεδίο μέσα στο οποίο κινείται. Είναι λοιπόν μια ΣΧΕΣΗ και ως εκ τούτου είναι και πολύ δύσκολο να μετρηθεί.

Θα στείλουμε όμως εμείς τους παρατηρητές μας (συγκεκριμένα θα στείλει ο Σύριζα τους εφοριακούς του) και μόλις αυτοί δουν το άυλο Κεφάλαιο-σχέση, αυτό θα αποκτήσει αμέσως υλική και μετρήσιμη μορφή πράγματος. Θα το τσεκάρουμε, θα το φορολογήσουμε και θα λύσουμε το πρόβλημα της οικονομίας. Καλή ιδέα, ε;, τι λέτε;

Υ.Γ.

Χτες είχα ένα τροχαίο από το οποίο βγήκα ζωντανός και χωρίς βλάβες με μπόλικη τύχη και –ίσως- χάρη στην γερή κατασκευή του Mazda-6. Εγώ είμαι καλά, το αυτοκίνητο όμως μου άφησε χρόνους. Του αφιερώνω αυτό το σημείωμα μια και το Mazda, παρ’ όλο που ήταν ένα πράγμα, είχε γίνει για μένα μια σχέση.