Τις προηγούμενες μέρες έγραψα για τον Μυκηναϊκό πολιτισμό μέχρι και την κάθοδο των Δωριέων, που κι αυτήν την περιέγραψα αναλυτικά. Υπονόησα και ανέφερα κάποια πράγματα για τα πολιτεύματα της εποχής και ιδιαίτερα την δημοκρατία που από εκεί κάπου ξεκινάει και σαν θεσμός, καθώς εθιμικά υπήρχε από πολύ παλιότερα. Θα μιλήσω σήμερα λίγο περισσότερο για τον βασιλικό θεσμό και για τα πολιτεύματα που βρήκαν οι Δωριείς όταν ήρθαν, για τα πολιτεύματα των κρατών της ομηρικής εποχής.
Το
πρώτο που πρέπει να έχουμε υπ' όψιν μας
είναι ότι μιλάμε για φυλετικά κράτη. Τα κράτη αυτά θεωρούν πως έχουν έναν γενάρχη από τον
οποίο προέρχονται, συνήθως έναν ήρωα ή
ακόμα καλύτερα έναν ημίθεο, κι έχουν κι
ένα-δυο θεούς προστάτες. Αποτελούνται
από μεγάλες οικογένειες, τις πατριές
που αρκετές μαζί συγκροτούν τις φρατρίες,
δηλαδή τις αδελφότητες. Αρκετές φρατρίες
μαζί με κοινή καταγωγή αποτελούν την
φυλή. Η φυλή έχει όλα τα αγαθά, κυρίως
τη γη τα ζώα και τα εργαλεία κοινά. Τα
παραχωρεί με κλήρωση στις φρατρίες
(κλήροι είναι τα κτήματα) κι αυτές τα
δίνουν στις οικογένειες που είναι μέλη
τους για να καλλιεργούν τη γη και να
εκτρέφουν ζώα. Η μισή περίπου γη μένει
σαν κοινή ιδιοκτησία της φυλής ενώ ο
“καλύτερος” όλων των μελών της σε
πολεμική αρετή, γενναιότητα και δικαιοσύνη
παίρνει το καλύτερο τέμενος δηλαδή το
καλύτερο οικόπεδο και γίνεται βασιλιάς
της φυλής. Κάποια στιγμή το δικαίωμα
αυτό γίνεται κληρονομικό αλλά οι απόγονοι
πρέπει κι αυτοί να είναι γενναίοι και
δίκαιοι αλλιώς καθαιρούνται. Αυτές οι
κοινωνίες ζωντανεύουν στην μεγάλη ή
μικρή οθόνη κάθε φορά που αναπαρίσταται
η ομηρική εποχή. Οι βασιλιάδες δεν είναι
ποτέ ανεξέλεγκτοι.
Γράφει
σχετικά ο Μιχαήλ Σακελαρίου στην Ιστορία
του Ελληνικού Έθνους (τόμος Β' σ.34)]
Επικεφαλής
του φυλετικού κράτους βρισκόταν ένας
αρχηγός, ο αρχικός τίτλος του οποίου
δεν μας είναι γνωστός. Στα ιστορικά
χρόνια λεγόταν αρχαγέτας, ταγός, βασιλεύς....
Η εξουσία του αρχηγού πήγαζε από
την συνέλευση των πολεμιστών. Στο απώτερο
παρελθόν εκλεγόταν από την συνέλευση,
αργότερα έγινε κληρονομικός αλλά
αναγορευόταν από το ίδιο σώμα. ......
Η
υπεροχή του φύλου απέναντι στον ηγεμόνα
του φαίνεται επίσης από το γεγονός ότι
η γη ανήκε στο φύλο. Έπειτα από μια
εδαφική επέκταση ή από την εγκατάστασή
του σε νέα χώρα, το φύλο εκχωρούσε στον
βασιλέα ένα κτήμα που λεγόταν “τέμενος”
και ήταν αρκετό για να εξασφαλίσει στον
ίδιο και στον οίκο του ένα επίπεδο
διαβιώσεως σημαντικά ανώτερο από το
επίπεδο διαβιώσεως κάθε άλλης οικογένειας.
Άλλα τεμένη αφιερώνονταν στους θεούς
του φύλου. Η λοιπή έκταση χωριζόταν σε
δύο μέρη, από τα οποία το ένα παρέμενε
ιδιοκτησία του φύλου και το άλλο
μοιραζόταν ανάμεσα στα αμέσως κατώτερα
κλιμάκια, φυλές ή φρατρίες.......
Ο
αρχηγός του φύλου ήταν ανώτερος από την
συνέλευση των πολεμιστών. Την συγκαλούσε
όταν ο ίδιος ήθελε κι όχι για να την
συμβουλευτεί αλλά για να της ανακοινώσει
τις αποφάσεις του. Ωστόσο αυτές έπαιρναν
το χρίσμα της νομιμότητας με την
επιδοκιμασία της συνελεύσεως η οποία
εκδηλωνόταν δια βοής....
Αν ο αρχηγός
κρινόταν πως είχε προκαλέσει την οργή
των θεών με μια πράξη ασέβειας, η συνέλευση
των πολεμιστών επανερχόταν στον ρόλο
της ως κυρίαρχου σώματος και έθετε τέρμα
όχι μόνο στην εξουσία αλλά και στη ζωή
του αρχηγού.
Πέρα
από τα έργα της οθόνης που ζωντανεύουν
με την εικόνα τους την καθημερινότητα,
κάτι θα έχουμε δει ή θα έχουμε διαβάσει
όλοι στα αναρίθμητα βιβλία που έχουν
γραφτεί για τις εποχές εκείνες των ηρώων
και των μύθων. Κοινός παρονομαστής όλων
είναι το ότι οι βασιλιάδες όπως ο
Αγαμέμνονας κι ο Οδυσσέας, δεν είχαν
καμιά σχέση με αυτό ήταν τότε ο Ξέρξης
ή ο Κροίσος ούτε με αυτό που σήμερα είναι
ένας βασιλιάς. Ούτε είχαν καμιά σχέση
με τους βασιλιάδες του Μεσαίωνα, με τους
αυτοκράτορες ή με τους Φαραώ. Οι βασιλιάδες
εκείνης της εποχής μόνοι τους έφτιαχναν
το συζυγικό τους κρεβάτι και αναπολούσαν
τους ειρηνικούς καιρούς που όργωναν τα
χωράφια τους και έτρεφαν χοίρους.
Μιλώντας
στον Ευρύμαχο, έναν από τους μνηστήρες
στο παλάτι του στην Ιθάκη, και προκαλώντας
τον, του λέει ο Οδυσσέας:
«Άνοιξη
να' ταν τώρα Ευρύμαχε, να' χουν μακρύνει
οι μέρες
κι
εσύ κι εγώ να παραβγαίναμε σ' όποια
δουλειά – χορτάρι
να
κόψουμε, κι εγώ καλόγυρτο δρεπάνι να
κρατούσα
κι
εσύ παρόμοιο να' χες, στη δουλειά να
ριχτούμε
ως
που να' ρθει το σκότος, άφαγοι, το χόρτο
να μη λείπει
και
βόδια να' χαμε να αργώνουμε, τα πιο
δυναμωμένα
γεμάτα
ορμή, τρανά, που χόρτασαν μαζί βοσκολογώντας
ίδια
γερά και συνομήλικα, με ανάκαρα περίσσια
και
να' ταν τέσσερα τα στρέμματα, και μαλακό
το χώμα
στο
αλέτρι ομπρός ν' ανοίγω θα 'βλεπες την
αυλακιά μια κι έξω»
(Οδύσσεια,
κε' στίχος 366)
Οι
βασιλείς των ομηρικών επών, των μυκηναϊκών
χρόνων, είναι γεωργοί και κτηνοτρόφοι
ξέρουν να δουλεύουν το δρεπάνι, και να
οργώνουν τη γη με τα βόδια και το αλέτρι.
Είναι πολεμιστές αλλά και χωρικοί και
απέχουν έτη φωτός από τους βασιλιάδες
των δικών μας σύγχρονων παραμυθιών που
έχουν τη δουλειά για ντροπή και που το
αίμα τους είναι γαλάζιο. Οι βασιλιάδες
της ομηρικής εποχής μπορεί να διαθέτουν
πολλά ζωντανά και μεγάλα κτήματα, να
είναι ευγενείς και ιππότες, ωστόσο
φροντίζουν να ασχολούνται οι ίδιοι
προσωπικά με τη γη τους και με την εκτροφή
των ζώων τους. Γνωρίζουν τις αγροτικές
και τις τεχνικές δουλειές και μπορούν
να επιβλέπουν οι ίδιοι τους εργάτες της
γης. Κι όχι μόνο γνωρίζουν αλλά ίσως να
απολαμβάνουν κιόλας τη δουλειά των
γεωργών και των κτηνοτρόφων που έχουν
στη δούλεψή τους. Οι βασιλιάδες είναι
προστάτες του λαού τους και όχι δυνάστες
του. Γι αυτό και ο Αριστοτέλης στην
“Αθηναίων Πολιτεία”, όταν μιλά για την
Μοναρχία, την διαχωρίζει στην βασιλεία
και την τυραννία, θεωρώντας την πρώτη
σαν την καλή εκδοχή και την δεύτερη σαν
την κακή. Έχει στο νου του την αρχαϊκή
και ομηρική εποχή όταν μιλά για την
βασιλεία και την δική του εποχή της
δημοκρατίας όταν μιλά για την τυραννία.
Η
Κλώντ Μοσσέ, εμβριθής ερευνήτρια του
αρχαίου ελληνικού κόσμου για τον οποίο
δίδασκε κι έγραψε πολλά έργα γράφει
για την βασιλεία στα ομηρικά χρόνια1:
«Η
βασιλική εξουσία στον κόσμο που περιγράφει
ο Όμηρος στηριζόταν στην πολεμική
υπεροχή, στο συνοικισμό των κατοίκων
και τη διανομή της γης, στην εύνοια προς
τον λαό και στην φροντίδα ώστε να
θριαμβεύει πάντα η δικαιοσύνη.»
Ο
Αριστοτέλης για τους βασιλιάδες της
ομηρικής εποχής γράφει2:
«Επειδή
οι πρώτοι πρόγονοι αναδείχτηκαν ευεργέτες
του λαού στις τέχνες ή στον πόλεμο, ή
επειδή συγκέντρωσαν σε συνοικισμούς
τους διεσπαρμένους, ή επειδή έδωσαν γη
στους ακτήμονες, έγιναν βασιλιάδες με
τη θέληση του λαού και παρέδιδαν την
βασιλεία κληρονομικά στους διαδόχους
τους.»
Η
μεγαλοπρέπεια του οίκου των βασιλέων
δεν εξαρτάται από τα υψηλά δώματα και
τα χρυσάφια. Ο πλούτος τους μετριέται
από την ομορφιά της φύσης και την
καρποφορία της. Το βασιλικό περιβόλι
του Αλκίνοου στη Σχερία περιγράφει ο
Όμηρος στην Οδύσσεια (η, στ.114-116)
«και
μέσα εκεί ψηλά κι ολόχλωρα φυτρώνουν
δέντρα πλήθος
εκεί
αχλαδιές, μηλιές χιλιόκαρπες, ροδιές
φυλλομανούνε
εκεί
συκιές γλυκές κι ολόχλωρες ελιές θωρείς
ολούθε»
Οι
βασίλισσες γνέφουν στον αργαλειό τα
δικά τους υφαντά και των βασιλέων συζύγων
τους, επιβλέπουν τις δουλειές του σπιτιού
με τη βοήθεια υπηρετικού προσωπικού κι
έχουν την δική τους περιουσία. Η Ανδρομάχη
περιμένει τον Έκτορα (Ιλιάδα, Χ, 440):
«Στον
αργαλειό εκαθόταν κι ύφαινε μες στο
αψηλό της σπίτι
σκουτί
διπλόφαρδο, ολοπόρφυρο, μυριοξομπλιάζοντάς
το
κι
είχε προστάξει τις ωριόμαλλες μέσα στο
σπίτι βάγιες
τρανό
να στήσουν για τον Έκτορα πα στη φωτιά
λεβέτι
να
βρει γυρνώντας απ' τον πόλεμο ζεστό
λουτρό να κάνει.»
Οι
γυναίκες είναι αρχόντισσες στα του
οίκου τους και τις σέβονται όπως και
κάθε άλλη γυναίκα, είτε από ευγενική
είτε από άσημη γενιά. Η Πηνελόπη, η
Ανδρομάχη υφαίνουν και η Ναυσικά πλένει
ασπρόρουχα στην παραλία. Οι γυναίκες
απολαμβάνουν πλήρη σεβασμό από τον
σύζυγό τους. Δυο χαρακτηριστικά ζευγάρια,
ο Οδυσσέας με την Πηνελόπη κι ο Έκτωρ
με την Ανδρομάχη, δείχνουν πως “εδώ
υπάρχει ένας έρωτας μεγάλος”!
Δεν
υπάρχουν πρίγκιπες. Διαδέχονται οι
πρωτότοκοι τον βασιλιά όταν αποσύρεται,
όμως ρωτούν τον δήμο που έχει τον πρώτο
και τον τελευταίο λόγο. Ο Λαέρτης, αν
και πατέρας του Οδυσσέα, είναι απόμαχος
της ζωής, ο δε γιος του Τηλέμαχος,
προκειμένου να πάει μέχρι τη Σπάρτη για
να τον αναζητήσει, ζητά την άδεια από
τη συνέλευση των πολιτών της Ιθάκης.
Του επιτρέπουν να πάει και του δίνουν
ένα πλοίο. Δεν ήταν βέβαιο πως θα το
έκαναν γι αυτό τον βοήθησε κι η Αθηνά.
Τα πλοία δεν ανήκουν στους βασιλιάδες,
τα ορίζει και τα διαθέτει ο δήμος. Για
μια σημαντική απόφαση, συγκαλούνται οι
πολίτες και αποφαίνονται.
Ο
Οιδίπους δίνει λόγο στη συνέλευση της
Θήβας η οποία μάλιστα τον είχε κάνει
τύραννο κι ο Κρέων έχει να δώσει λόγο
στους πολίτες αν τήρησε ή όχι τους νόμους
της πόλης τους. Ο Οδυσσέας περιπλανιέται
με τους “συντρόφους” του και οι
Μυρμιδόνες είναι “σύντροφοι” του
Αχιλλέα. Εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με
τον αυτοκράτορα, τον βασιλιά, τον σουλτάνο
και τους “δούλους” του. Οι οπλίτες κι
ο στρατηγός είναι “σύντροφοι” και
συνέρχονται σε συνελεύσεις όπου όλοι
έχουν λόγο. Ο βασιλιάς πρέπει να πείσει
για τη γνώμη του. Αυτά υποδηλώνουν
λιγότερο φυλετική αδελφοσύνη και
περισσότερο μια βαθύτερη ισότητα
απέναντι στον νόμο.
Ο
βασιλιάς έχει ένα προβάδισμα έναντι
όλων στον πόλεμο γιατί είναι ο πιο
γενναίος. Αυτή του τη γενναιότητα όμως
πρέπει να την επιβεβαιώνει με τις πράξεις
του που πρέπει πάνω από όλα να είναι
δίκαιες. Καμιά απόφαση δεν λαμβάνεται
αν δεν συγκληθεί η ολομέλεια των
στρατιωτών, όταν είμαστε σε πόλεμο ή
των πολιτών όταν είναι περίοδος ειρήνης.
Ο βασιλιάς κι οι ρήτορες προτείνουν
ελεύθερα ό,τι θεωρούν σωστό κι ο δήμος
ή ο στρατός αποδέχονται την πρόταση ή
την απορρίπτουν. Σαν πολύ “δημοκρατικά”
δεν είναι όλα αυτά για ένα βασίλειο;
Η
μοναρχία όπως την γνωρίσαμε από την
ιστορία, οι δυνατοί βασιλιάδες που
κόβουν κεφάλια, οι μονάρχες που κυβερνούν
ελέω θεού, οι ισόθεοι αυτοκράτορες, δεν
έχουν καμιά μα καμιά σχέση με τα
πολιτεύματα της αρχαϊκής εποχής. Υπήρχε
ένας “Άναξ” ή ένας “Βασιλιάς” ή ένας
“Αρχαγέτας” επικεφαλής των πολιτών-οπλιτών
αλλά ο δήμος, δηλαδή ο λαός, είναι παρών
σε κάθε απόφαση που λαμβάνεται. Κι αυτό
συμβαίνει όχι μόνο στον χώρο των θνητών
αλλά και στον χώρο των αθανάτων.
Αναφέρουμε
τους αθάνατους θεούς όχι τυχαία. Είναι
γνωστό ότι οι άνθρωποι έχουν την τάση
να αποτυπώνουν στους θεούς τις ιδιότητες
που οι ίδιοι θα ήθελαν να έχουν ή που
θεωρούν ιδανικές. Έτσι οι μονοθεϊσμοί
ταυτίστηκαν ιστορικά με τις (ελέω θεού)
μοναρχίες. Ο Θεός στέλνει εντολές απ'
ευθείας στον Αβραάμ ή τον Μωάμεθ ή στους
Αποστόλους κι έτσι ο υπήκοος πιστός δεν
μπορεί να έχει την παραμικρή αντίρρηση
αφού έχει να κάνει με τον λόγο του θεού.
Αντίθετα στους πολυθεϊσμούς οι γνώμες
είναι πολλές. Ιδιαίτερα μάλιστα στην
ελληνικό χώρο, οι θεοί αποφασίζουν
ομαδικά, έχουν τη δική τους ολομέλεια
πάνω στον Όλυμπο.
Στην
Ιλιάδα και την Οδύσσεια αλλά και σε όλη
τη μυθολογία, οι θεοί συνεδριάζουν
τακτικά. Ο Δίας είναι αναμφισβήτητος
αρχηγός και δυνατότερος όλων, όμως, δεν
παίρνει μόνος του αποφάσεις. Συνέρχονται
όλοι μαζί στον Όλυμπο και προσπαθούν
να πείσουν ο ένας τον άλλον. Ο Δίας
αναγκάζεται να ακολουθήσει την θέληση
της πλειοψηφίας. Στον τρωικό πόλεμο ο
Δίας είναι με τους Τρώες κι έχει μαζί
του τον αδελφό του Ποσειδώνα, τον
Απόλλωνα, την Αφροδίτη, κι όμως χάνουν
από ένα συνασπισμό της Ήρας, της Αθηνάς
με τον Ερμή και τον Ήφαιστο. Σαν θεός
που είναι ο Δίας γνωρίζει ότι θα χάσει
τον πόλεμο και η Τροία θα πέσει. Κάνει
μόνο καθυστέρηση ώστε οι Έλληνες να μην
την καταλύσουν αμέσως αλλά να μείνουν
κάπου δέκα χρόνια έξω από τα τείχη. Δεν
έχει σημασία πόσο ιστορικές αλήθειες
είναι όλα αυτά, σημασία έχει ότι ο
Βασιλιάς των θεών υπόκειται στις
αποφάσεις της συνέλευσης των δώδεκα
και στην κυριότερη μάχη που δίνει βγαίνει
χαμένος. Ο μεγάλος θεός χάνει, όπως έχασε
πολλές φορές ο Αγαμέμνων όταν θυσίασε
την κόρη του στην Αυλίδα, όταν παρέδωσε
την Χρυσηίδα κι όταν αναγκάστηκε αργότερα
να πέσει στα πόδια του Αχιλλέα και να
τον παρακαλέσει.
Το
πολίτευμα εξωτερικά είναι βασιλεία
αλλά μέσα του έχει πολλά στοιχεία
δημοκρατίας. Πρέπει να δώσουμε μιαν
εξήγηση γι αυτό και για να το κάνουμε
ίσως χρειάζεται να πάμε μερικές χιλιάδες
χρόνια ακόμα πιο πίσω.
1
Κλωντ Μοσσέ “Η Αρχαϊκή Ελλάδα” σελ.88
2
Αριστοτέλους Πολιτικά Γ' 1285 β,
5-14
