Οι αρχές των Ελλήνων, η Δημοκρατία και η Κλήρωση

Πολλή συζήτηση έγινε τελευταία για εκλογές ή ένα δημοψήφισμα που θα μπορούσαν να δώσουν μια διέξοδο στην διαπραγμάτευση που διεξάγεται με πολλές δυσκολίες, εκβιασμούς και κόκκινες γραμμές. Είναι, όμως, το δημοψήφισμα ένας τρόπος για να εκφράζεται άμεσα ο λαός ή είναι μια απλή στιγμιαία καταγραφή των διαθέσεών του, κάτι σαν ένα επίσημο και θεσμοθετημένο γκάλοπ;

Στην αντιπροσωπευτική μας δημοκρατία τέτοια ερωτήματα έχουν νόημα, και έχουν δύσκολες ή δυσνόητες απαντήσεις καθώς η σύγχυση γύρω από τους όρους που χρησιμοποιούνται είναι πλήρης. Τι θα πει “μιλά ο λαός”; τι θα πει “ψηφίζει”; Και πριν από όλα, τι είναι δημοκρατία; Είναι δημοκρατία το πολιτικό μας σύστημα; Ή μήπως αυτό που ονομάστηκε “δημοκρατία” από τους γεννήτορές του δεν είναι παρά ένα ... μάλλον άγνωστο ακόμα πολίτευμα;

Σύμφωνα με τον Αριστοτέλη αλλά και τον Πλάτωνα και τον Ξενοφώντα και τον Θουκυδίδη και όλους τους Έλληνες συγγραφείς που μας περιέγραψαν και ανέλυσαν τα πολιτεύματα, το σημερινό μας σύστημα δεν είναι δημοκρατία. Όχι μόνο στην Ελλάδα, βέβαια, αλλά σε όλες τις χώρες με κοινοβουλευτισμό, δεν έχουμε Δημοκρατία αλλά Ολιγαρχία. Θα νόμιζε κανείς ότι δεν έχουμε δημοκρατία γιατί δεν “κρατεί ο δήμος” δεν είναι δηλαδή κυρίαρχος ο λαός αλλά “κρατούν οι λίγοι” οι Ολιγάρχες. Κι όμως, σύμφωνα με τους Έλληνες που όρισαν και την Δημοκρατία και την Ολιγαρχία, ο λόγος που το σημερινό πολίτευμα είναι ολιγαρχικό, είναι επειδή εκλέγουμε αυτούς που μας κυβερνάνε. Εκλογή των αρχόντων σημαίνει ολιγαρχία. Και το γεγονός ότι κυβερνούν λίγοι και πάντα οι ίδιοι είναι η συνέπεια και όχι η αιτία. Σε κάθε εκλογή, τελικά, διαμορφώνεται ένα σύστημα όπου κάποιοι έχουν προβάδισμα εκλογής και επανεκλογής και κρατούν την πολιτική εξουσία. Διασυνδεόμενοι στην συνέχεια με εκείνους που έχουν οικονομική δύναμη, γίνονται το ολιγαρχικό κατεστημένο, η αριστοκρατία που εμείς αναγνωρίζουμε ως Ολιγαρχία. Η γενεσιουργός αιτία όμως είναι η εκλογή!

Θα έλεγε κανείς ... και λοιπόν, να καταργήσουμε τις εκλογές; να διορίζουμε εκείνους που θα άρχουν; Η απάντηση των Ελλήνων σοφών είναι όχι. Γιατί όπως η εκλογή συνδέεται με το ολιγαρχικό πολίτευμα και την αριστοκρατία, έτσι και ο διορισμός συνδέεται με την βασιλεία και την τυραννία.

Μένει η κλήρωση. Όταν όλοι οι πολίτες αναλαμβάνουν εκ περιτροπής και με κλήρωση όλες τις θέσεις ευθύνης και εξουσίας, τότε κυβερνά ο Δήμος και το πολίτευμα λέγεται Δημοκρατία.

Γράφει ο Αριστοτέλης στα “πολιτικά” του:

“Η ελευθερία και η ισότητα υπάρχουν κατά κύριο λόγο στη δημοκρατία, αυτό θα ήταν έτσι στον μέγιστο δυνατό βαθμό εκεί όπου οι πολίτες –δίχως καμιά εξαίρεση– συμμετέχουν με τον ίδιο τρόπο στη διακυβέρνηση”

Και εξηγεί:

“Η άποψη ότι την εξουσία στην πόλη πρέπει μάλλον να την ασκεί το πλήθος παρά οι άριστοι που είναι λίγοι, νομίζω ότι μπορεί να συζητηθεί –με το νόημα ότι είναι μια άποψη που παρουσιάζει, βέβαια, κάποιες δυσκολίες, που περιέχει όμως ίσως και κάποια αλήθεια. Για το πλήθος μπορεί κανείς να πει τούτο: το κάθε επιμέρους άτομο μπορεί να μην είναι τίποτε το αξιόλογο, ενωμένοι όμως όλοι μαζί είναι ενδεχόμενο να είναι, όχι σαν άτομα αλλά σαν σύνολο, καλύτεροι από εκείνους - όπως ακριβώς τα δείπνα που γίνονται με τη συνεισφορά πολλών είναι καλύτερα από εκείνα που γίνονται με έξοδα ενός μόνο ανθρώπου. Πολλοί καθώς είναι, ο καθένας διαθέτει ένα μόριο αρετής και φρόνησης, και έτσι, ενωμένοι οι πολλοί γίνονται, κατά κάποιο τρόπο, ένας άνθρωπος με πολλά πόδια, με πολλά χέρια και με πολλές αισθήσεις –και με ανάλογη, βέβαια, αρετή και εξυπνάδα. Γι’ αυτό και οι πολλοί είναι σε θέση να κρίνουν καλύτερα τα έργα της μουσικής και των ποιητών: ο ένας κρίνει ένα μέρος, ο άλλος ένα άλλο, και όλοι μαζί το σύνολο.”

Από τον σύγχρονο κ. Αλέξανδρο Κόντο μαθαίνουμε ότι:

"τα πολιτεύματα είναι μονάχα τρία κατ' ουσία σύμφωνα με την αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη και πράξη: η Μοναρχία, η Ολιγαρχία και η Δημοκρατία. Επομένως με βάση αυτά πρέπει να διερευνούμε την πολιτική ζωή τόσο την αρχαία όσο και τη σύγχρονη με την προϋπόθεση βέβαια ότι ενστερνιζόμαστε τα διδάγματα και τα συμπεράσματα της αρχαίας ελληνικής πολιτικής θεωρίας. Αυτά τα τρία πολιτεύματα διαφοροποιούνται το ένα από το άλλο πρώτ' απ' όλα από τον τρόπο με τον οποίο καθένα αναδείχνει τις αρχές του.

Υπάρχουν τέσσερις τρόποι για την ανάδειξη των αρχών: α) το κληρονομικό δικαίωμα, β) η εκλογή, γ) η κλήρωση και δ) ο διορισμός. Ας βάλουμε, για λίγο, κατά μέρος το διορισμό· οι άλλοι τρεις τρόποι ανάδειξης των αρχών συνθέτουν μια αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία με τα τρία πολιτεύματα: το κληρονομικό δικαίωμα εφαρμόζεται στη Μοναρχία, η εκλογή στην Ολιγαρχία και η κλήρωση χρησιμοποιείται σαν κύριος τρόπος ανάδειξης των αρχόντων στη Δημοκρατία”.

Ο διορισμός χρειάζεται στις περιπτώσεις που έχουμε ανάγκη εξειδίκευσης, όπως όταν θέλουμε στρατηγούς ή καλλιτέχνες, γυμνασιάρχες ή ληξίαρχους. Χρησιμοποιείται λοιπόν και ο διορισμός συμπληρωματικά και από τα τρία πολιτεύματα. Η διάρκεια της θητείας, όμως και ο αριθμός των διορισμένων εξαρτιόνται από τις αρχές που τους διορίζουν. Στην αρχαιότητα, στη Μοναρχία χρησιμοποιείτο ο διορισμός σαν κανόνας και τα διορισμένα πρόσωπα θήτευαν όσο ήθελε ο μονάρχης. Η Ολιγαρχία χρησιμοποιούσε τον διορισμό σε μεγάλο βαθμό, ενώ η Δημοκρατία τον χρησιμοποιούσε πολύ περιορισμένα. Και βέβαια οι διορισμοί γίνονταν από πρόσωπα που είχαν βρεθεί στη θέση να διορίζουν με κλήρωση και σύντομη θητεία κι αυτά.

Συνεχίζω με ένα ακόμη απόσπασμα από τον κ. Αλ Κόντο:

“Η πεποίθηση πως η Δημοκρατία ήταν συνυφασμένη με την κλήρωση και η Ολιγαρχία με την εκλογή ήταν τόσο εδραιωμένη ανάμεσα στους Έλληνες, ώστε ο Αριστοτέλης, γράφει πως η Σπάρτη λογίζεται σαν Ολιγαρχία από το γεγονός και μόνο ότι δε χρησιμοποιεί την κλήρωση αλλά την εκλογή για την ανάδειξη των Εφόρων και των Αρχών της γενικά”

Στην αρχαία Αθήνα υπήρχαν τρεις λειτουργίες της εξουσίας, τα τρία “μόρια”: το νομικό, το δικανικό και το αρχικό, όπως και σήμερα έχουμε τις τρεις εξουσίες, την νομοθετική, την δικαστική και εκτελεστική. Τότε, όμως, οι θέσεις αυτών των εξουσιών ήταν κληρωτές.

Το νομοθετικό σώμα (το “νομικό μόριο”) ήταν η Εκκλησία του Δήμου όπου όλοι οι Αθηναίοι πολίτες συμμετείχαν χωρίς καμιά προϋπόθεση (περιουσίας κλπ.) και ισοβίως. Εκεί παίρνονταν όλες σχεδόν οι μεγάλες αποφάσεις.

Το δικαστικό σώμα (το “δικανικό μόριο”) ήταν η Ηλιαία που την αποτελούσαν 6.000 πολίτες που ορίζονταν με κλήρωση. Από αυτούς τους 6.000 πολίτες επιλέγονταν με κλήρωση πάντα 300 ή 500 ή 1.500 για να δικάσουν υποθέσεις. Όσο πιο σοβαρές τόσο πιο πολλοί δικαστές. Ακόμα και για τις κλεψύδρες, για τις κάλπες για κάθε τι το διαδικαστικό, ορίζονταν πολίτες με κλήρωση. Μόνο η κλήρωση μπορούσε να διαφυλάξει την ακεραιότητα των δικαστών, την αμεροληψία τους και την ανεξαρτησία τους από τις άλλες δύο εξουσίες του πολιτεύματος.

Η εκτελεστική εξουσία (το “αρχικό μόριο”) ήσαν οι Εννέα Άρχοντες που μαζί με το Γραμματέα των Θεσμοθετών έγιναν δέκα, για να αντιστοιχούν στις δέκα φυλές. Κάθε χρόνο η Βουλή κλήρωνε τους δέκα άρχοντες της επόμενης χρονιάς. Ο πρώτος από αυτούς και αρχαιότερος ονομαζόταν Βασιλιάς (βασιλεύς), δεύτερος σε αρχαιότητα ήταν ο Πολέμαρχος και τρίτος ο [κατ’ εξοχήν] Άρχοντας, ο οποίος είχε και περισσότερες αρμοδιότητες, μια και η δημιουργία αυτού του αξιώματος είχε γίνει σε χρόνους αρκετά προχωρημένου εκδημοκρατισμού· Ειδικά στο “Αρχικό μόριο” το ίδιο αξίωμα δεν επαναλαμβανόταν για το ίδιο πρόσωπο.

Πέρα από την διάρθρωση ενός πολιτεύματος που όλες σχεδόν οι θέσεις ευθύνης και εξουσίας ήταν κληρωτές (το 99% αυτών) υπήρχαν και δύο βασικές αρχές για την λειτουργία όλων των εξουσιών:

• Η πρώτη αρχή ήταν η συχνή αλλαγή των πολιτών στην εξουσία, έτσι ώστε να τη νέμονται όλοι.
• Η δεύτερη αρχή ήταν η ισότητα και ο μη επαγγελματισμός στην άσκηση της εξουσίας
• Η τρίτη αρχή ήταν η μη επαναληψιμότητα των αξιωμάτων, ειδικά της εκτελεστικής εξουσίας
• Η τέταρτη αρχή ήταν ότι η διάρκεια της θητείας κάποιου αξιώματος έπρεπε να είναι αντίστροφη των αρμοδιοτήτων του.

Η υπενθύμιση όλων των παραπάνω ίσως μοιάζει ανεπίκαιρη τώρα που η χώρα προσπαθεί να ξαναβρεί τα πατήματά της σε πανευρωπαϊκό και παγκόσμιο επίπεδο, ξεφεύγοντας από την παγίδα ύφεσης και αποπληθωρισμού με τρομακτική ανεργία και μεγάλη φτώχεια. Ωστόσο πάντοτε είναι καιρός για να αναβαπτιζόμαστε στις αρχές τις οποίες ένα αριστερό και δημοκρατικό κόμμα θέλει να υπηρετεί. Και να μην ξεχνάμε, ότι ακόμα και αυτή η δημοκρατία που υπερασπιζόμαστε, δεν είναι παρά ένα ολιγαρχικό πολίτευμα.

Η εκτελεστική και νομοθετική εξουσία που κατέκτησε ο Σύριζα στις εκλογές της 25 Ιανουαρίου μόνο πρόσκαιρη νομιμοποίηση μπορούν να του προσφέρουν. Στην ουσία όλη η δύναμη της σημερινής κυβέρνησης αντλείται από την αποδοχή της από τον κόσμο όπως την καταγράφουν τα γκάλοπ και από την ηθική της υπεροχή έναντι των αντιπάλων της. Για να λειτουργήσει, όμως, η δημοκρατία στον τόπο μας μακροπρόθεσμα και σταθερά χρειάζονται αλλαγές που αν δεν ακολουθούν κατά γράμμα τις αρχές των Ελλήνων σοφών, τουλάχιστον θα πρέπει να τις εμπνέει το πνεύμα τους και η πρακτική τους δράση.

• (ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο τρέχον φύλλο του περιοδικού "ΠΟΛΙΤΕΣ" που βρίσκεται στα περίπτερα με την υπογραφή μου)