Τι είναι ζωή; Τι είναι το σύμπαν; Όταν σκεφτόμαστε ένα βιβλίο, όταν ονειρευόμαστε μια εξοχική κατοικία, πόσο λιγότερο υπαρκτά είναι αυτό το βιβλίο και η εξοχική κατοικία από κάτι που μας λένε πως υπάρχει κάπου στην Αλάσκα και που δεν πρόκειται ποτέ μας να δούμε ή να αγγίξουμε;
Για έναν σκύλο τι είναι το σύμπαν; ... πως αντιλαμβάνεται τον κόσμο ένα δέντρο; ... ή μια πέτρα; Αν η αντίληψη του κόσμου από έναν θνητό είναι μια τάδε περιγραφή (ας πούμε για παράδειγμα του Αϊνστάϊν ή του Θαλή ή του Σιντάρτα), και η αντίληψη ενός αιωνόβιου πλάτανου μια άλλη, τι μας κάνει να πιστεύουμε ότι η δική μας, βραχύβια ματιά είναι αξιολογότερη, πιο κοντά στην αλήθεια από την αιωνόβια ματιά του αειθαλούς δέντρου. Και πόσο λιγότερο ανθεκτική θα είναι στον χρόνο από την αντίληψη ενός συμπαγούς κομματιού γρανίτη ηλικίας εκατομμυρίων ετών;
Όταν πεθάνουμε, τι θα υπάρχει μετά από εμάς αφού εμείς δεν θα υπάρχουμε για να το δούμε;
Ποιοι είμαστε εμείς που κάνουμε αυτές τις ερωτήσεις;
Φυσικά όλα τα παραπάνω είναι τα ερωτήματα που δεν απαντάμε ποτέ ή -ακόμα χειρότερα- όταν δοκιμάζουμε (σαν είδος αλλά και ο καθένας μας ξεχωριστά) να απαντήσουμε βρίσκουμε μεταφυσικές απαντήσεις για να δικαιολογήσουμε την άγνοιά μας. Μερικές φορές τα μεταχειριζόμαστε για να εγκαθιδρύσουμε εξουσιαστικά συστήματα (θρησκείες) με ιερά βιβλία που δίνουν παρηγορητικές απαντήσεις και με ιεραρχίες που βάζουν τον κόσμο στην τάξη που επιθυμούν οι εκάστοτε ισχυροί.
Παρά την διάθεσή μου για πολυλογία (κι όλα τα παραπάνω βέβαια αντέχουν αλλά και σπρώχνουν σε ατελείωτους συλλογισμούς) θα αυτοσυγκρατηθώ και θα αναφέρω μόνο δυο-τρία αποσπάσματα από γραπτά άλλων που υπέπεσαν τελευταία στην αντίληψή μου.
Το πρώτο είναι ένα κομμάτι του Ντάνιελ Ντε Μπρόϋκερ από ένα βιβλίο του ("Ο Πυριτόλιθος" εκδ. Λαγουδέρα 2000). Καταγράφει τις σκέψεις του ένας αρχαιολόγος που κάνει ανασκαφή κάπου στις στέπες της ασιατικής πρώην Σοβιετίας σε ένα τάφο ανθρώπου του Νεάντερνταλ.
Καθισμένος μπροστά στη φωτιά μας που ξαναζωντάνεψε, δεν ξέρω γιατί σκέφτομαι εκείνο τον φίλο μου τον γιατρό, που κάποια άλλη μαγιάτικη νύχτα στο Λένινγκραντ μου είχε δηλώσει ότι η σκέψη τελικά δεν είναι τίποτε άλλο από μια αργή οξείδωση του εγκεφάλου και η συνείδησή μας ο καπνός αυτής της αόρατης φωτιάς που κυοφορείται μέσα μας. Πέρασαν δέκα χρόνια κι αυτή η δήλωση με κατατρέχει ακόμα! Δεν σταματά να με αναστατώνει η ιδέα που μου είχε εκθέσει στη συνέχεια, δηλαδή ότι αυτή η αργή καύση των νευρικών κυττάρων μας δεν ήταν με τη σειρά της παρά η αναπαραγωγή σε μικρογραφία της μάχης της οπισθοφυλακής ολόκληρου του σύμπαντος εναντίον του δεύτερου νόμου της θερμοδυναμικής, ή μήπως του τρίτου; Θυμάμαι όμως το δεύτερο φοβερό όνομα που της είχε δώσει: "αρχή του θερμικού θανάτου" . Αυτή η διαδικασία, η οποία απλώνεται στην κλίμακα της ίδιας της ιστορίας του κόσμου, θα καταλήξει μια μέρα να μεταβάλει την πνοή της καθαρής ενέργειας, απέραντα θερμής, άγριας και κοχλάζουσας, σε μια δομή απείρως περίπλοκη, πνιγμένη από πληροφόρηση αλλά τελείως αδρανή και παγωμένη.
Το δεύτερο είναι ένα κομμάτι από το μυθιστόρημα επιστημονικής φαντασίας (εσχατολογικής ουτοπίας το ονομάζει ο συγγραφέας) "Τα πονοτρόνια και οι αναρχικοί του Απόλυτου" του Διαμαντή Φλωράκη (α' έκδοση 1975, Αθήνα). Ο αφηγητής, κάπου στο 420.000 μΧ, μιλά με την Νόρα που είναι το "ανθρώπινο αντίκρυσμα" του συνόλου των ανθρώπινων όντων που υπήρξαν ποτέ στον πλανήτη (πάνω από 170 δισεκατομμύρια). Η Νόρα για να μπορεί να συνεννοείται μαζί του αναγκάζεται να φορά "μειωτήρες ευφυίας". Χωρίς αυτούς η "συζήτησή τους" θα ήταν σαν να προσπαθεί ένας άνθρωπος να συνεννοηθεί με ένα ποντίκι. Αμέσως πριν το παρακάτω απόσπασμα η Νόρα του έχει απαντήσει στο ερώτημα αν υπάρχει θεός ότι ναι, υπάρχει.
Συζητάω με τη Νόρα:
"Το γεγονός πως υπάρχει θεός, για τη δική μου λογική, σημαίνει αναγκαστικά, ότι τα όντα έχουν ελεύθερη βούληση"
"Όχι όλα. Εσύ, για παράδειγμα, δεν έχεις. Ενώ εγώ έχω" μου λέει.
Δεν βρίσκω λογική την απάντησή της. Βέβαια ξέρω καλά πως τα πράγματα πρέπει να είναι όπως τα λέει. Γι αυτό συνεχίζω:
"Δηλαδή η ελευθερία της βούλησης εξαρτάται από την ευφυΐα του κάθε όντος;"
"Όχι απόλυτα. Εξαρτάται από μια δυνατότητα που, κατά κάποιο τρόπο, είναι συνάρτηση ενός ύψους ευφυΐας".
Φυσικά, συνεχίζω να μην καταλαβαίνω.
"Αφού έτσι έχουν τα πράγματα, τότε είμαι ανεύθυνος για όποια πράξη ή σκέψη μου. Και σε κάθε περίπτωση, αν κι όχι ελεύθερος, μπορώ να σκεφτώ πως το νά' χεις εσύ κάτι, το βασικότερο, που δεν τό 'χω κι εγώ, αυτό είναι μια αδικία. Η μέγιστη αδικία. Ιδιαίτερα όταν θυμάμαι πως όλος ο ανθρώπινος αιματηρός αγώνας βασίστηκε σε αυτή τη φριχτή πλάνη. Για ποιο σκοπό τόσος πόνος, Νόρα;"
Η ενοποιημένη οντότητα κάποιων δισεκατομμυρίων ανθρώπινων προεκτάσεων δείχνει σκεφτική, διστακτική. Βηματίζει για λίγο και μετά, έτσι στα ξαφνικά, μου λέει:
"Πρόσεξε. Το τραγικότερο απ' ό,τι είπες είναι κάτι άλλο, είναι αυτό: Ο αιματηρός αγώνας που ανέφερες δεν έγινε ποτέ. Ή μάλλον, δεν έγινε με τον τρόπο που γνωρίζεις, που φαντάζεσαι"
Της ζήτησα να μου εξηγήσει.
"Πρόσεξε", μου λέει. Σταματάει. Δίνει την εντύπωση πως ψάχνει να βρει ένα παράδειγμα. Η αδυναμία της είναι η δικιά μου αδυναμία να φτάσω στο επίπεδό της, να καταλαβαίνω τα λόγια της. Οι μειωτήρες ευφυίας της πρέπει να δουλεύουν στο φουλ.
"Μπορείς να φανταστείς τα πρόσωπα, τα αντικείμενα των ονείρων σου, με υλική υπόσταση; Ας πούμε, να φαντάζεσαι έναν αετό κι αυτός να μην είναι μια εικόνα μόνο, αλλά, ένας αετός όπως όσοι είδες;"
"Μπορώ" της λέω.
"Μπορείς τώρα να προεκτείνεις αυτό, για όλο το περιεχόμενο του Σύμπαντος;"
"Ναι" απαντώ.
Έρχεται σιωπή. Ξαφνικά ρωτάω:
"Δηλαδή εμένα κάτι με φαντάζεται, όπως και τις σκέψεις μου, τα αισθήματά μου. Όπως φαντάζεται τον χρόνο, τους πολέμους, τα εγκλήματα, τις θυσίες, την αγάπη, το μίσος;"
Μου γνέφει το κεφάλι της: Ναι.
"Και ποιος φαντάζεται το Όλο κι εμένα, που να πάρει η οργή κι όλοι οι σατανάδες;" της φωνάζω.
"Το Σύμπαν. Το Συμπαντικό Κύτταρο".
Κι ένα μέρος από βιβλίο που δεν το έχω τώρα μαζί μου αλλά έχω κρατήσει το παρακάτω απόσπασμα. Είναι της ΠΑΤΡΙΤΣΙΑ ΤΣΕΡΤΣΛΑΝΤ, Καθηγήτριας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Σαν Ντιέγκο. Λέει κάποια στιγμή η παραπάνω κυρία περιγράφοντας τον "εαυτό" ενός ανθρώπου:
………..
Τι είναι όμως το «αυτό» στον αυτοέλεγχο;
Τι είμαι εγώ;
Στην ουσία ο εαυτός είναι μια κατασκευή του εγκεφάλου, ένα πραγματικό αλλά εξαρτώμενο από τον εγκέφαλο οργανωτικό δίκτυο για την παρακολούθηση των καταστάσεων του οργανισμού, τη θέση προτεραιοτήτων και, μέσα στον ίδιο τον εγκέφαλο, τον διαχωρισμό ανάμεσα στον εσωτερικό κόσμο και τον έξω κόσμο. Στη λειτουργικότητά του, είναι περίπου σαν ένα πρόγραμμα γενικής χρήσης στον ηλεκτρονικό υπολογιστή μας, μόνο που έχει εξελιχθεί ώστε να αναπτύσσεται.
Οι σύνθετοι εγκέφαλοι είναι ικανοί σε τέτοια πράγματα –στη δημιουργία υψηλού επιπέδου νευρωνικών προτύπων για την κατανόηση του κόσμου. Μας λείπει μια λέξη η οποία να περιγράφει αυτή τη διαδικασία, τα περιστατικά όμως αφθονούν. Ένα απλούστατο παράδειγμα είναι η φυσιολογική τρισδιάστατη οπτική αντίληψή μας. Εδώ ένα δίκτυο νευρώνων στον οπτικό φλοιό συγκρίνει τα πλευρικά, δισδιάστατα, δεδομένα που λαμβάνει από το κάθε μάτι. Η σύγκριση χρησιμοποιείται για τη δημιουργία της εικόνας ενός τρισδιάστατου κόσμου. Έτσι κυριολεκτικά βλέπουμε –κι όχι απλώς συναγάγουμε- πραγματικό βάθος.
Ο εγκέφαλος κατασκευάζει μια σειρά από νευροεργαλεία κατανόησης του κόσμου: ένα είναι το μέλλον, ένα είναι το παρελθόν και ένα είναι ο εαυτός. Σημαίνει αυτό ότι ο εαυτός μου δεν είναι πραγματικός; Αντιθέτως, είναι τόσο πραγματικός όσο και ο τρισδιάστατος κόσμος που βλέπουμε, ή το μέλλον για το οποίο προετοιμαζόμαστε ή το παρελθόν το οποίο θυμόμαστε. Είναι ένα εργαλείο συντονισμένο σε διαφορετικούς βαθμούς, στην πραγματικότητα εγκεφάλου και κόσμου. Όπως συμβαίνει με άλλα εργαλεία, μπορεί να μη λειτουργεί σωστά, όπως για παράδειγμα στη σχιζοφρένεια.
Ουσιαστικά τα υψηλού επιπέδου εργαλεία όπως αυτό μας επιτρέπουν να κάνουμε τα εκπληκτικά πράγματα που κάνουμε εμείς οι άνθρωποι, μεταξύ αυτών και το να σκεφτόμαστε τον εαυτό μας ως εαυτό.
…………
Έχω κι άλλα κομμάτια να παραθέσω αλλά δεν έχω τα αντίστοιχα βιβλία για να ξαναβρώ τα κομμάτια όπως π.χ. του ΕΡΝΕΣΤΟ ΣΑΜΠΑΤΟ ή του ΟΥΜΠΕΡΤΟ ΕΚΟ. Τα τρία προαναφερθέντα πάντως αρκούν νομίζω για να δώσουν μιαν, αχνή έστω, εικόνα της σχέσης του ανθρώπου με το σύμπαν.
Συνοψίζουμε εν είδη ποιήματος:
--------------------------------------------------------------------------
Με μια σειρά νευροεργαλείων που κατασκευάζω
όπως ο εαυτός, το μέλλον και το παρελθόν μου
κατανοώ τον κόσμο.
Οι σκέψεις και τα συναισθήματά μου, αγάπη και μίσος
είμαστε πλάσματα της φαντασίας του Σύμπαντος
όπως εμείς μπορούμε να φανταστούμε έναν αετό να πετά.
Οι συλλήψεις μας, καπνοί μιας αόρατης φωτιάς
κυοφορούνται μέσα μας καθώς καίγονται οι νευρώνες
σε μιαν αργή οξείδωση του εγκεφάλου μας.
----------------------------------------------------
