Περί δικαιοσύνης στην δημοκρατία ο λόγος.
Θα δημοσιεύσω το τρίτο στη σειρά (και τελευταίο του είδους) άρθρο του Γιάννη Παναγιωτόπουλου από το Τετρακτύς με τις αναφορές του στο δικαιικό σύστημα της αρχαίας Αθήνας. Είναι σύντομο.
*******************************
ΗΛΙΑΙΑ
ΟΛΟΙ ΟΙ ΑΘΗΝΑΙΟΙ ΕΙΝΑΙ ΔΙΚΑΣΤΕΣ
Η δημοκρατία έχει συγκεκριμένη αντίληψη για το ποιό πρέπει να είναι το πολιτικό υποκείμενο: ο πολίτης οφείλει και μπορεί να μετέχει "κρίσεως και αρχής". Ο Αριστοτέλης, από τον οποίο προέρχεται η φράση αυτή, προτάσσει την "κρίση", δηλαδή τη συμμετοχή στη δικαστική εξουσία, της "αρχής", δηλαδή της συμμετοχής στη διακυβέρνηση.
Η συμμετοχή του πολίτη στη δικαστική εξουσία διασφάλιζε και την αμεροληψία των νόμων. Αφού ένα τυχαίο δείγμα του λαού, που νομοθετεί ψηφίζοντας ένα νόμο, καλείται, υπό την ιδιότητα του δικαστή, και να τον εφαρμόσει, δεν υπάρχει ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι ένας δεδομένος νόμος ψηφίστηκε για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Και ασφαλώς, η σημερινή αντίληψη για επαγγελματίες δικαστές θα φαινόταν σε ένα αρχαίο Αθηναίο εξωφρενική.
Η συμμετοχή του πολίτη στη δικαστική εξουσία διασφάλιζε και την αμεροληψία των νόμων. Αφού ένα τυχαίο δείγμα του λαού, που νομοθετεί ψηφίζοντας ένα νόμο, καλείται, υπό την ιδιότητα του δικαστή, και να τον εφαρμόσει, δεν υπάρχει ο κίνδυνος να θεωρηθεί ότι ένας δεδομένος νόμος ψηφίστηκε για κάποιο συγκεκριμένο σκοπό. Και ασφαλώς, η σημερινή αντίληψη για επαγγελματίες δικαστές θα φαινόταν σε ένα αρχαίο Αθηναίο εξωφρενική.
Η Ηλιαία ήταν το κύριο δικαστήριο της πολιτείας, αποτελούμενο από 6.000 δικαστές ("ηλιασταί"), 600 από κάθε φυλή. Μέλος της μπορούσε να γίνει κάθε πολίτης που είχε συμπληρώσει το 30ό έτος της ηλικίας του και δεν εκκρεμούσε εναντίον του κατηγορία. Ειδικές γνώσεις δεν χρειάζονταν. Επειδή η δικαστική εργασία ήταν πολλή, αφού η δημοκρατική λειτουργία απαιτούσε να ελέγχονται συνεχώς οι πάντες από τους πάντες, προβλεπόταν δικαστικός μισθός, ώστε να μην αποκλείεται η συμμετοχή των πολιτών που δεν διέθεταν τα οικονομικά μέσα για να απασχολούνται ως δικαστές συνεχώς επί ένα χρόνο.
ΣΥΓΚΡΟΤΗΣΗ
Από τους καταλόγους των δήμων και ανάλογα με τον πληθυσμό καθενός, οι Εννέα άρχοντες και ο γραμματεύς των θεσμοθετών κλήρωναν κάθε χρόνο 600 πολίτες από κάθε φυλή. Οι 6.000 πολίτες που κληρώνονταν, ορκίζονταν ότι θα ψηφίζουν κατά τους νόμους και τα ψηφίσματα της Εκκλησίας και της Βουλής ή κατά συνείδηση, όπου δεν υπήρχε νόμος, ότι δεν θα δωροδοκηθούν, ότι θα είναι αμερόληπτοι και ότι η ψήφος τους θα αφορά μόνο το περιεχόμενο της κατηγορίας.
Με νέα κλήρωση, η Ηλιαία χωριζόταν σε 10 τμήματα των 600 δικαστών, κατά τρόπο ώστε οι πολίτες των δέκα φυλών να αντιπροσωπεύονται εξ ίσου σε κάθε τμήμα. Πρόεδροι των τμημάτων ήταν άρχοντες (οι Εννέα άλλοι), που κληρώνονταν στην αρχή του χρόνου και είχαν παρά-λληλα ως έργο τη μελέτη της υπόθεσης, την προδικασία και την προανάκριση.
ΔΙΚΕΣ
Η Ηλιαία συνεδρίαζε συνήθως κατά τμήματα των 600 και χρειαζόταν η παρουσία τουλάχιστον 501 μελών για να συνεδριάσει το τμήμα. Σε σοβαρότερες περιπτώσεις συνεδρίαζαν υποχρεωτικά δύο τμήματα μαζί (οικονομικές υποθέσεις κ.ά.) ή ακόμη και τέσσερα (εσχάτη προδοσία), εντελώς εκτάκτως όμως και σπανιότατα σε ολομέλεια (πιστεύεται ότι μια τέτοια περίπτωση θα ήταν η υπόθεση των Ερμοκοπιδών, που συντάραξε την πολιτεία).
Ειδικά σώματα δικαστών, όλα κληρωτά, ήταν επιφορτισμένα με τη μελέτη εξειδικευμένων υποθέσεων και υποβαλή πορίσματος στο δικαστήριο. Τέτοιοι ήταν οι πέντε "εισαγωγείς" (δίκες σχετικές με αιτήσεις άλλων πόλεων για έκπτωση του συμμα-χικού φόρου), οι "ναυτιδίκαι" (διαφορές μεγαλεμπόρων, εφοπλιστών και λιμενεργατών) και οι "πράκτορες".
Μικροϋποθέσεις πολιτών δίκαζαν οι 30 "κατά δήμους δικασταί", που περιόδευαν τους δήμους της Αττικής και δίκαζαν επι τόπου. Είχαν δικαίωμα να επιβάλλουν πρόστιμο ως δέκα δραχμές. Αν το το αδίκημα προ-ϋπέθετε μεγαλύτερη ποινή, παρέπεμπαν την υπόθεση στους "διαιτητάς". Αυτοί έπρεπε να έχουν υπερβεί το εξηκοστό έτος της ηλικίας τους, οπότε και καταγρά-φονταν στον ειδικό κατάλογο των διαιτητών, που χωριζόταν σε δέκα τμήματα, ένα για κάθε φυλή. Ο διαιτητής είχε υποχρέωση να συμβιβάσει τους αντιδίκους αν όμως δεν το κατόρθωνε, ανέκρινε και δίκαζε ο ίδιος. Όταν ένας από τους διαδί-κους δεν δεχόταν την απόφασή του, είχε δικαίωμα να κάνει έφεση στην Ηλιαία.
Γενικά και για όλες τις αποφάσεις των δικαστηρίων, υπήρχε δικαίωμα έφεσης, ώστε να διασφαλίζεται το δίκαιο των πολιτών.
Σπουδαία αδικήματα (κατά της ασφαλείας της πολιτείας κ.ά.) δικάζονταν από τη Βουλή και την Εκκλησία, ενώ παραβάσεις της στρατιωτικής πειθαρχίας δικάζονταν από στρατοδικεία, στα οποία προήδρευαν οι στρατηγοί.
Ειδικά σώματα δικαστών, όλα κληρωτά, ήταν επιφορτισμένα με τη μελέτη εξειδικευμένων υποθέσεων και υποβαλή πορίσματος στο δικαστήριο. Τέτοιοι ήταν οι πέντε "εισαγωγείς" (δίκες σχετικές με αιτήσεις άλλων πόλεων για έκπτωση του συμμα-χικού φόρου), οι "ναυτιδίκαι" (διαφορές μεγαλεμπόρων, εφοπλιστών και λιμενεργατών) και οι "πράκτορες".
Μικροϋποθέσεις πολιτών δίκαζαν οι 30 "κατά δήμους δικασταί", που περιόδευαν τους δήμους της Αττικής και δίκαζαν επι τόπου. Είχαν δικαίωμα να επιβάλλουν πρόστιμο ως δέκα δραχμές. Αν το το αδίκημα προ-ϋπέθετε μεγαλύτερη ποινή, παρέπεμπαν την υπόθεση στους "διαιτητάς". Αυτοί έπρεπε να έχουν υπερβεί το εξηκοστό έτος της ηλικίας τους, οπότε και καταγρά-φονταν στον ειδικό κατάλογο των διαιτητών, που χωριζόταν σε δέκα τμήματα, ένα για κάθε φυλή. Ο διαιτητής είχε υποχρέωση να συμβιβάσει τους αντιδίκους αν όμως δεν το κατόρθωνε, ανέκρινε και δίκαζε ο ίδιος. Όταν ένας από τους διαδί-κους δεν δεχόταν την απόφασή του, είχε δικαίωμα να κάνει έφεση στην Ηλιαία.
Γενικά και για όλες τις αποφάσεις των δικαστηρίων, υπήρχε δικαίωμα έφεσης, ώστε να διασφαλίζεται το δίκαιο των πολιτών.
Σπουδαία αδικήματα (κατά της ασφαλείας της πολιτείας κ.ά.) δικάζονταν από τη Βουλή και την Εκκλησία, ενώ παραβάσεις της στρατιωτικής πειθαρχίας δικάζονταν από στρατοδικεία, στα οποία προήδρευαν οι στρατηγοί.
ΑΡΕΙΟΣ ΠΑΓΟΣ
Ο Άρειος Πάγος, σώμα παλαιότατο και με τεράστιο κύρος ("σεπτό συνέδριο" και "της πολιτείας φυλακή" κατά τον Αριστοτέλη), με απροσδιόριστες (μη νομοθετημένες) και εκτεταμένες εξουσίες (μεταξύ αυτών: ελεγκτικές αρμοδιότητες με δικαίωμα επιβολής ποινών στους πολίτες που είχαν αναλάβει κάποιο λειτούργημα και δεν το είχαν ασκήσει, κατά την κρίση του, σωστά), απαρτιζόταν από ισόβια μέλη των δύο ανωτέρων κοινωνικών τάξεων. Ήταν, δηλαδή, το μόνο ανεξέλεγκτο, ισόβιο αλλά και αριστοκρατικό λειτούργημα, κτυπητή εξαίρεση στην, κατά τα άλλα, δημοκρατική δομή της πολιτείας.
***************************
Από εδώ και πέρα συνεχίζω εγώ με δικές μου σημειώσεις:
Στην αρχαία Αθήνα δεν υπήρχαν φυλακές. Ήταν εξωφρενική ιδέα να κλείσεις κάποιον μέσα σε τέσσερις τοίχους για να τον τιμωρήσεις. Οι ποινές ήταν μικρές (χρηματικό πρόστιμο) για τα συνηθισμένα αδικήματα (πταίσματα-πλημμελήματα) ή μεγάλες για τα πιο σοβαρά αδικήματα (φόνος, προδοσία της πόλης ή του πολιτεύματος κλπ.). Οι μεγάλες ποινές ήταν δύο: θάνατος ή εξορία. Όποιος εξοριζόταν δεν έχανε τα δικαιώματά του κι επανερχόταν με τη λήξη της ποινής. Το να σε διώξουν από την πόλη όμως σήμαινε μεγάλη ντροπή. Η ποινή του θανάτου εκτελείτο με κώνειο. Το μοναδικό δεσμωτήριο που υπήρχε ήταν κάτι σαν τα κρατητήρια μεταγωγών, για λίγες μέρες μέχρι να εκτελεστεί η ποινή της εξορίας ή του θανάτου.
Η κεντρική ιδέα της απόδοσης δικαιοσύνης από τον ίδιο τον λαό που φτιάχνει και τους νόμους διατηρείται και στα σημερινά ολιγαρχικά καθεστώτα της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας με τον θεσμό των ενόρκων. Άλλο όμως πέντε ή επτά ή και έντεκα ένορκοι (όπως στις ΗΠΑ) κι άλλο πεντακόσιοι ή χίλιοι. Στη μια περίπτωση έχουμε και πάλι μια "κουτσή" εκπροσπώπηση της λαϊκής γνώμης στην άλλη γνήσια έκφρασή της.
Φανταστείτε σε μια δίκη να μαζεύονται στο Ηρώδειο πεντακόσιοι ή χίλιοι άνθρωποι, τυχαία επιλεγμένοι με κλήρωση, να ακούν τους διαδίκους στην δίκη. Να λέει ο κατήγορος, να απαντά ο συνήγορος και να γίνονται αν χρειαστεί ερωτήσεις. Με ισηγορία πάντα καθώς μια κλεψύδρα καθορίζει τον χρόνο ομιλίας. Κι ύστερα οι πεντακόσιοι ή οι χίλιοι να ρωτιούνται αν είναι ένοχος ή όχι ο κατηγορούμενος. Κι αν βγει ένοχος μετά να γίνονται προτάσεις για την ποινή και να συζητούν, με ισηγορία πάντα, γι αυτές και μετά να αποφασίζουν.
Τέλος υπολογίστε ότι κάθε πέτε χρόνια περίπου κάθε πολίτης κληρωνόταν να γίνει για μια χρονιά δικαστής. Κάθε πολίτης, κι ο περισσότερο μορφωμένος κι ο λιγότερο (γιατί αμόρφωτος δεν μένει κανείς όταν υπάρχει δημοκρατία), κι ο πλούσιος κι ο πένης, κι ο επιστήμονας κι ο εργάτης κι ο αγρότης κι ο ναυτικός κι ο τεχνίτης κι ο πολιτικός. Όλοι! Μια φορά κάθε πέντε χρόνια κατά μέσον όρο!
Μιλάμε για έναν άλλο κόσμο, αυτόν που γέννησε ό,τι ομορφότερο και ότι σπουδαιότερο συνέβη ποτέ στην οικουμένη, τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ακριβώς γιατί είχε δημοκρατία, γιατί είχε τέτοια δικαιοσύνη, γιατί είχε τέτοιες αρχές (όπως αυτές που περιέγραψα στα προηγούμενα) κι αποφάσιζε τόσο δημοκρατικά κι ελεύθερα.
