Η ονομασία αυτής «Δραπετσώνα» .... Η προέλευση του ονόματος της πόλης

Η Δραπετσώνα από ψηλά. Μπροστά (ανατολικά) η Ηετιώνεια Πύλη (Καστράκι) και το κεντρικό λιμάνι (πλοία για Κρήτη). Στο βάθος (δυτικά) η περιοχή της ανάπλασης. Αριστερά το λιμάνι πάλι (πλοία για Δωδεκάνησα και δεξαμενές) και δεξιά (βόρεια) το Κερατσίνι.. Μια περιοχή υπό ανάπλαση ολόκληρη. 

Συνεχίζω κάποιες προδημοσιεύσεις από το βιβλίο "Από τον Πόντο και τη Μικρασία εδώ στον Πειραιά ... στη Δραπετσώνα" των Γιώργου Χατζόπουλου και Γ.Τσιρίδη που εκδίδει οσονούπω η Ένωση Ποντίων. Πρόκειται για προδημοσιεύσεις εξ ενός εκ των κεφαλαίων, εκείνου που αφορά στην ιστορία της Δραπετσώνας πριν την εγκατάσταση των προσφύγων. Να σημειώσω ότι το βιβλίο περιέχει υπερ-πολύτιμο υλικό από το φοβερό Αρχείο Χατζόπουλου και περιγράφει τη ζωή στη Δραπετσώνα πριν τον πόλεμο, μετά από αυτόν, το Ρεμπέτικο, τη μάχη της παράγκας, τους αγώνες και τις αγωνίες των προσφύγων, την ιστορία των Ποντίων και της Ένωσης Ποντίων, την κατοχή, τον εμφύλιο, τη σύγχρονη πόλη ... τα πάντα. Θα είναι μια σοβαρή παρακαταθήκη για το μέλλον. 

Σήμερα παραθέτω στοιχεία σχετικά με την προέλευση του ονόματος Δραπετσώνα. Έχουν ακουστεί τόσες και τόσες ανακρίβειες επί του θέματος που νομίζω πως μια εμπεριστατωμένη απάντηση ήταν καιρός να δοθεί.

Τμήμα του Πειραιά από γαλλικό χάρτη των αρχών του 20ου αιώνα. Φαίνονται στην περιοχή της Δραπετσώνας οι πολλοί τάφοι (tombes) που ακόμα είχαν σχήμα τραπεζίου και ήταν εμφανείς στις αρχές του 20ου αιώνα. Η περιοχή με τις τράπεζες (τους τύμβους) ονομαζόταν Τραπεζών και από εκεί προήλθε το "Δραπετσών". Αριστερά κάτω φαίνεται το μνημείο του Θεμιστοκλή. Αναφέρεται ως tombeau de Themistokles,όχι απλά tombe αλλά tombeau δηλαδή ταφικό μνημείο. Ακόμα, τότε, δεν το είχαν συσκοτίσει οι Λιπασματάδες και οι εν αγνοία ή εν συγχορδία ευρισκόμενοι "αδαείς-παντογνώστες". Φαίνεται επίσης το ΑΦΡΟΔΙΣΙΟ (Aphrodision) πάνω ακριβώς στον σταθμό Λαρίσης (Gare de Larissa) που και αυτό οι αδαείς-παντογνώστες αμφισβητούν. Ευτυχώς που υπήρχαν και οι Γάλλοι!!! (που είχαν έρθει για να φτιάξουν σιδηροδρόμους και λιμάνι)  

Για το όνομα της Δραπετσώνας έχουν γραφτεί πολλά, τα οποία θα αναφέρουμε πιο κάτω, όμως η επιβεβαιωμένη πλέον από πολλές πλευρές άποψη για την αληθινή προέλευσή του είναι ότι πρόκειται για παραφθορά απόλυτα φυσιολογική και ευεξήγητη της λέξης «Τραπεζών» διαδοχικά σε Ντραμπεζόν (λατινικά DRAPEZON) και Δραπετσών-Δραπετσώνα.

Την άποψη αυτή εξέφρασε πρώτος ο γνωστός Δραπετσωνίτης Γιώργος Μαρκόπουλος μελετώντας τα αρχαία και νεότερα κείμενα και ερευνώντας το θέμα. Το επιβεβαιώνουν όμως:

Οι πολλοί τύμβοι—tombes που έχουν καταγραφεί ότι υπήρχαν διάσπαρτοι σε ολόκληρη την περιοχή της Ηετιώνειας, όπως ήταν το αρχαίο όνομα της περιοχής. Οι τύμβοι αυτοί είχαν επίπεδες πλάκες που -κατά τους αρχαίους- ονομάζονταν Τράπεζες, και οι περιοχές με τράπεζες ονομάζονταν Τραπεζώνες

Η επαναλαμβανόμενη καταγραφή του ονόματος TRAPEZONA, DRAPEZON, DRABZON, σε χάρτες και άλλα επίσημα έγγραφα των 17ου, 18ου και 19ου αιώνων, πολύ πριν την απελευθέρωση του νεοελληνικού κράτους από τους Τούρκους. Έτσι δεν ήταν παράξενο που η περιοχή είχε το όνομα «Τραπεζών» και που αυτό παραφθάρθηκε σε «Drapezon» και επανήλθε στην ελληνική σε συμβόλαια του 19ου αιώνα με το όνομα «Δραπετσών».

Η θέση ενός Τραπεζώνος των αρχαίων ήταν πάντα έξω από σημαντικές πύλες των τειχών τους, αφού εκεί θάβονταν οι σπουδαίοι νεκροί. Η περιοχή ακριβώς έξω από την Ηετιώνεια Πύλη ήταν η κατάλληλη περιοχή για έναν Τραπεζώνα, ένα αρχαίο νεκροταφείο δηλαδή.

Το αρχαίο όνομα ήταν Ηετιώνεια, για πολλές εκατονταετίες η περιοχή ονομαζόταν Ηετιώνεια ή Τραπεζών ισοδύναμα και μετά την απελευθέρωση επικράτησε το Δραπετσών– Δραπετσώνα. 

Στον παραπάνω χάρτη του 16ου ή 17ου αι. φαίνεται ότι η ονομασία της Δραπετσώνας στον μεσαίωνα (και την τουρκοκρατία) ήταν ΤΡΑΠΕΖΩΝΑ ή ΗΕΤΙΩΝΕΙΑ. Στον χάρτη η Πειραϊκή αναφέρεται ως ΜΟΥΝΥΧΙΑ και η Καστέλα ως ΦΑΛΗΡΟ. 

ΤΡΑΠΕΖΩΝ- Τραπέζιο

Ένα άλλο επιχείρημα για το όνομα Τραπεζών– Δραπετσώνα διατυπώθηκε από τον κ. Δημ. Κρασονικολάκη. Η άποψη αυτή   εν συντομία λέει ότι το όνομά της η Δραπετσώνα το πήρε από τη μορφολογία του εδάφους  καθώς μοιάζει με ένα τραπέζιο όλη η περιοχή.

Ο προαναφερόμενος τονίζει ότι πριν χτιστεί η πόλη (ενν. η σύγχρονη Δραπετσώνα) και πριν ισοπεδωθεί το φυσικό περιβάλλον, χαμηλοί πετρώδεις λόφοι κάλυπταν την επιφάνεια με αρκετά ομαλές κορυφές και ότι είναι πιθανό οι ημερωμένες επιφάνειες να έδωσαν την ιδέα ότι επρόκειτο για σχήμα σαν τραπέζι, ότι ήταν ένας Τραπεζών, που αργότερα μετασχηματίστηκε σε Δραπετσών. Πιστεύει μάλιστα ότι το τοπωνύμιο έφτασε από στόμα σε στόμα παραφθαρμένο και μέχρι σήμερα η Δραπετσώνα διατηρεί το αρχαίο της όνομα.

Δέχεται ο κ.Κρασονικολάκης ότι στον μεσαίωνα πρέπει το Τραπεζών να έγινε Drapezon και αναφέρει πολλές πόλεις που με παρόμοιο τρόπο πήραν τα ονόματά τους όπως η Τραπεζών στην Αντιόχεια της Συρίας, η Τραπεζούς στον Αραβικό κόλπο, η Τραπεζούς του Αλφειού Αρκαδίας, η Τραπεζούς του Πόντου κλπ.

Είτε λόγω της μορφολογίας του εδάφους της και του σχήματος της περιοχής, είτε λόγω των τραπεζών που συνόδευαν τους τύμβους, όνομα της περιοχής που στην αρχαιότητα ήταν η χερσόνησος της Ηετιώνειας, επικράτησε να είναι το Τραπεζών. Με αυτό το όνομα προσδιοριζόταν η συγκεκριμένη περιοχή και στα χρόνια της Τουρκοκρατίας, δεδομένου ότι αυτό προκύπτει από διάφορες πηγές.

ΝΤΟΚΟΥΜΕΝΤΑ

Πραγματικά, η Δραπετσώνα αναφέρεται ακόμη σε πολλά και διάφορα έγγραφα και χάρτες με το όνομά της από τον 17ο αιώνα τουλάχιστον. Παραθέτουμε μερικές εξ αυτών των αναφορών.

 Αναφορά σε ενετικό χάρτη του 1687 (Μαρκιανή, βιβλ. Κώδικας ΙΤ VII 94 φύλλο 117) ως DRAPEZONA

 Αναφορά σε Οθωμανικό έγγραφο του 1712 (Οθωμ. 1124) όπου αναφέρεται ότι κάποιος Αθηναίος με το όνομα Μαλαγάρης αγόρασε 50 στρέμματα στη Τραπετσώνα (όπως και στο Τζερατσίνι κλπ.)

 Το τοπωνύμιο Δραπετσώνα αναφέρεται και σε βιβλίο των Stuart και Revelt που γράφτηκε το 1756.

 Σε Γερμανικό επεξηγηματικό διάγραμμα με τις θέσεις Ελλήνων και Τούρκων το 1827 όπου αναφέρεται η TRAPEZONA

 Ο Χατζημιχάλης με ιππείς συνόδευσε τον Κόχραν από το στρατόπεδο του Καραϊσκάκη στα υψώματα της Δραπετσώνας για να δει καλύτερα το μοναστήρι του Άγιου Σπυρίδωνα που κατείχαν οι Τούρκοι, κλπ.

ΨΕΥΔΕΙΣ ΕΚΔΟΧΕΣ 

Με την παράθεση όλων αυτών των στοιχείων διαλύθηκαν και πολλές ανακρίβειες (όχι από κακή πρόθεση βέβαια αλλά από άγνοια των δεδομένων) που λέγονταν για αρκετά χρόνια περί της προέλευσης του ονόματος Δραπετσώνα από κάποια Νράπα ενός Τσώνη ή από τους Δραπέτες των φυλακών (των Βούρλων;;) ή από το λιμάνι των κλεφτών από όπου έφευγαν οι δραπέτες κλπ.

 Στην περίπτωση της ονομασίας της περιοχής ως Ντράπα του Τσώνη, αυτή προέρχεται από τον κ.Μπίρη, αρβανίτικης καταγωγής, γνώστη των αρβανίτικων, που άκουσε να την αποκαλούν έτσι Αρβανίτες της Σαλαμίνας. Δεν είναι παράξενο όμως που το προϋπάρχον όνομα Ντραπετσών μεταφράστηκε έτσι από Αρβανίτες μιας άλλης περιοχής αφού στη γλώσσα τους ακουγόταν σαν Ντράπα (στάνη– ρέμα) κάποιου Τσώνη. Είναι σαν να ετυμολογούμε εμείς οι έλληνες την Βαλτιμόρη σαν μέρος με Βάλτους γιατί ο ήχος Βαλτιμόρη στη δική μας γλώσσα μοιάζει να λέει κάτι τέτοιο. Αντιθέτως, το γεγονός ότι οι Αρβανίτες της απέναντι περιοχής της Σαλαμίνας ονόμαζαν έτσι την περιοχή, και ασχέτως με την εξήγηση που οι ίδιοι έδιναν  στο όνομα, αποδεικνύει ότι το όνομα Δραπετσώνα είναι πολύ παλιό και φτάνει τουλάχιστον σε βάθος χρόνου μέχρι και τον 13ο και 14ο αιώνα όταν εγκαταστάθηκαν οι Αρβανίτες στην Αττική προσκεκλημένοι από τους Ενετούς. Η παραφθορά (λόγω λατινικής γραφής) του Τραπεζών σε Ντραπετζόν κρατάει από τότε.

 Για την  εκδοχή να πρόκειται για ονομασία προερχομένη από «δραπέτες», αυτή είναι μια πολύ επιφανειακή και πρόχειρη αντιμετώπιση της ετυμολογίας του ονόματος όπου το Δραπε– της Δραπετσώνας θυμίζει σε κάποιους τους δραπέτες, όπως στους Αρβανίτες το Ντραπε- θύμιζε μια ντράπα.

Η είσοδος του λιμένα Φωρών (βοτσαλάκια ή όρμος Δραπετσώνας). Φωρών σημαίνει κλεπτών και από εδώ γινόταν το λαθρεμπόριο στα αρχαία χρόνια και όταν φτιάχτηκε το νεοελληνικό κράτος. Μέχρι εδώ έφτανε η αρχαία Τραπεζώνα, που ανήκε στπον δήμο Πειραιώς. Μετά από εδώ ήταν πια ο δήμος Θυμητάδων (το σημερινό Κερατσίνι)

Για την προέλευση της ονομασίας της Δραπετσώνας δεν υπάρχουν πλέον αμφιβολίες, μετά την πληθώρα των ντοκουμέντων που μαζεύτηκαν τα τελευταία χρόνια και προσδιορίζουν σαφώς ότι πρόκειται για μετεξέλιξη της λέξης «Τραπεζών» που δόθηκε ήδη στην περιοχή από τον Μεσαίωνα ή την αρχαιότητα και πέρασε πρώτα από την λατινική προφορά «Ντραπετζών» για να επανέλθει αργότερα στην ελληνική γλώσσα σαν Δραπετσών-Δραπετσώνα.

 

ΜΙΑ ΠΡΩΙΜΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ 

ΓΙΑ ΤΟ ΟΝΟΜΑ «ΔΡΑΠΕΤΣΩΝ»

Το 1950 σκέφτονταν να ονομάσουν την πόλη

«Νέα Τραπεζούντα»

Για πολλές δεκαετίες ακούγονταν διάφορα περί του ονόματος της πόλης. Στους διάφορους ονοματοθέτες ασκούσε μεγάλη επίδραση η ρίζα «δραπετ-» και έτσι έδιναν την εξήγηση ότι ήταν τόπος δραπετών  όπως π.χ. ο Χονδροματίδης ο Α. Μήλτσος (εδώ οι δραπέτες ήταν οι «φωροί»-κλέφτες του όρμου φωρών) κλπ.

  

Με την αποκάλυψη των πληροφοριών ότι το όνομα αυτό έρχεται από πολλά χρόνια πριν, και ότι η περιοχή ονομαζόταν Τραπεζών σε χάρτες του μεσαίωνα, οι εξηγήσεις για τους δραπέτες πήγαν περίπατο. Το γεγονός δε ότι δεν κατοικήθηκε η περιοχή από Αρβανίτες (ενώ κατοικήθηκε η Σαλαμίνα απέναντι) απομακρύνει και την εκδοχή της «δράπας» του άσχετου ή ανύπαρκτου κατά τα’ άλλα «Τσώνη». Οι «τραπεζώνες» (τάφοι ηρώων) μάλιστα παρατηρήθηκαν από παρατηρητές πριν την επανάσταση και πριν ο ΟΛΠ κάνει τις εκχερσώσεις του που έθαψαν τρομερά σπουδαίο αρχαιολογικό υλικό.

Ωστόσο, παραμένει ενδιαφέρουσα μια επιστολή του πρώτου δημάρχου Δραπετσώνας κ. Δ. Μισαηλίδη που δημοσιεύτηκε στις 8 Μαΐου 1950 στην ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ εις απάντηση ισχυρισμών (συντάκτη με το όνομα Αθηναίος) περί δραπετών  που έδωσαν στην πόλη μας το όνομά της. Την  δημοσιεύουμε αυτούσια.

 Εν Δραπετσώνα τη 8^η Μαΐου 1950 

Αγαπητέ Αθηναίε,

Περί το όνομα Δραπετσώνα και την αλλαγήν του, εδημοσιεύθησαν εις την «Καθημερινήν» επιστολαί των συμπολιτών μου κ. κ. Ηλία Ηλιού, Μελώ Παπακωνσταντίνου και του Καθηγητού κ. Αρ. Ταμασοκλή. Επερίμενα να δω αν θα ασχοληθούν και οι άλλοι με το επίμαχον αυτό θέμα.

Η άποψις του φίλου μου κ. Παπακωνσταντίνου, το όνομα Δραπετσώνα προήλθε από την λέξιν δραπέτης δεν με ευρίσκει σύμφωνον διότι ούτε ετυμολογικώς μπορεί να παράγεται από την λέξιν «δραπέτης – δραπέται» ούτε και λαϊκή γλωσσοπλαστική μπορούσε να φτιάξη από τον δραπέτη την λέξιν Δραπετσώνα. Ούτε και με τον κ. Καθηγητήν, ο οποίος παρασύρεται από την παρομοίωσιν Τραπεζούντα – Δραπετσώνα που μπορεί εκ πρώτης όψεως να παρουσιάζει κάποιαν αληθοφάνειαν χωρίς να μπορεί να υποστηρίζεται σοβαρώς και η άποψις αυτή, και μάλιστα όταν την αποδίδει εις την μετά την Μικρασιατικήν καταστροφήν έλευσιν Ελλήνων και Αρμενίων προσφύγων εις περιοχήν αυτήν οι οποίοι κατά τον εν λόγω κ. Καθηγητήν έδωσαν το όνομα εις την Δραπετσώνα, διότι η ονομασία της Δραπετσώνας είναι πολύ προγενέστερα της Μικρασιατικής καταστροφής. Εάν η Δραπετσώνα θα μετονομασθή εις Νέαν Τραπεζούντα η θα λάβη άλλο όνομα, αυτό είναι ζήτημα γενικώτερον. Δυστυχώς μέχρι σήμερον δεν μας έδωσε σήμερον κανείς τον ορισμόν της ονομασίας Δραπετσώνα. Το Δημοτικόν Συμβούλιον του Δήμου Δραπετσώνας προέβλεψε δια την αλλαγήν του ονόματος Δραπετσώνα, δι ειδικής αποφάσεώς του, εκρίναμε όμως σκόπιμον προς της αλλαγής του ονόματος να προσπαθήσωμεν να αλλάξουμε αισθητικώς την μορφήν της Δραπετσώνας και κατόπιν να επακολουθήση η αλλαγή και του ονόματος.

Πάντως πράκλησις μου είναι προς γνωρίζοντας να μας λύσουν την απορίαν πόθεν το όνομα Δραπετσώνα που εκτός του ότι, όπως τονίζει ο κ. Ηλιού δεν λέγει τίποτε, αποτελεί επί πλέον και μια βαρειά κάπως κληρονομιά δια τους σημερινού κατοίκους της.

Με πολλήν εκτίμησην   Δ. Μισαηλίδης  Δήμαρχος Δραπετσώνας

Είχε πολύ ενδιαφέρον το γεγονός ότι ο πρώτος Δήμαρχος της πόλης ένιωσε αμέσως την ανάγκη να απαντήσει στο άρθρο που γράφτηκε σχετικά με την ονομασία της πόλης και ότι έθεσε και ο ίδιος ζήτημα μετονομασίας του Δήμου. Όπως είναι φανερό και από την επιστολή του, είχε τεθεί προς συζήτηση το όνομα «Νέα Τραπεζούς», λογικό για την εποχή όπου οι Πόντιοι ήταν η σαφής πλειοψηφία του πληθυσμού.. Αργότερα, επί χούντας, μπήκε και πάλι ζήτημα μετονομασίας. Το όνομα τώρα θα ήταν «Δήμος Θεμιστοκλή». Το συζήτησε επίσημα η τότε δημοτική αρχή αλλά δεν προχώρησε. Το όνομα Δραπετσώνα τους καιρούς εκείνους ήταν αρνητικά φορτισμένο και αρκετά δυσφημισμένο ώστε να είναι ζήτημα προς συζήτηση η μετονομασία.