Η Δημοκρατία ... μήπως είναι, τελικά, ένα άγνωστο πολίτευμα;

Εδώ ο κόσμος καίγεται κι εμείς ασχολιόμαστε με την Δημοκρατία και την κλήρωση, θα έλεγε κανείς βλέποντας τις τελευταίες αναρτήσεις μου. Αναγνωρίζω ότι το φλέγον δημόσιο θέμα είναι η διαπραγμάτευση αλλά -ας το ομολογήσω- το βαρέθηκα. Δεν μπορώ να ακούω τηλεοράσεις και σχολιαστές να επαναλαμβάνουν τα ίδια και τα ίδια. Είπαμε είναι θρίλερ, τα όπλα έχουν βγει και τα μαντάτα θα τα μάθουμε αργότερα, μάλλον μέσα στον Ιούνιο. Ας ασχοληθούμε και με κάτι λίγο διαφορετικό (όχι και τόσο αν δει κανείς την ουσία του).

Με αφορμή, λοιπόν, το τελευταίο μου άρθρο-ανάρτηση με θέμα: "Δημοκρατία-Κλήρωση" έγινε ένας μεγάλος διάλογος και στο γκρούπ "Δρόμοι Φιλίας" αλλά και με ανταλλαγή προσωπικών e-mail με πολλούς άλλους φίλους. Λόγω του ενδιαφέροντος που εκδηλώθηκε επανέρχομαι σήμερα όχι στο ίδιο ακριβώς ζήτημα αλλά σε ένα πολύ σχετικό. Τι σήμαινε για τους Έλληνες (εννοείται τους αρχαίους) η Δημοκρατία και πως ήταν διαρθρωμένη η Αθηναϊκή Δημοκρατία για την οποία ξέρουμε και περισσότερα πράγματα;

Το παρακάτω κείμενο είναι από το βιβλίο του Αλέξανδρου Κόντου "Δημοκρατία, ένα άγνωστο πολίτευμα". Είναι κάπως μακροσκελές αλλά έχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον. Όποιος θέλει να μιλά αναζητώντας ΑΝΑΛΟΓΙΕΣ με την αρχαία εποχή ή χρησιμοποιώντας όρους εκείνης της εποχής, θα πρέπει τουλάχιστον να γνωρίζει τα παρακάτω. Να σημειώσω ότι το βιβλίο έχει πάρα πολλές σημειώσεις και παραπομπές που τεκμηριώνουν και εμπλουτίζουν το κείμενο αλλά εγώ εδώ τις παρέλειψα.

ΠΟΛΙΤΕΥΜΑΤΑ

Τα πολιτεύματα είναι μονάχα τρία κατ' ουσία σύμφωνα με την αρχαία ελληνική πολιτική σκέψη και πράξη: η Μοναρχία, η Ολιγαρχία και η Δημοκρατία. Επομένως με βάση αυτά πρέπει να διερευνούμε την πολιτική ζωή τόσο την αρχαία όσο και τη σύγχρονη με την προϋπόθεση βέβαια ότι ενστερνιζόμαστε τα διδάγματα και τα συμπεράσματα της αρχαίας ελληνικής πολιτικής θεωρίας. Αυτά τα τρία πολιτεύματα διαφοροποιούνται το ένα από το άλλο πρώτ' απ' όλα από τον τρόπο με τον οποίο καθένα αναδείχνει τις αρχές του.

Υπάρχουν τέσσερις τρόποι για την ανάδειξη των αρχών: α) το κληρονομικό δικαίωμα, β) η εκλογή, γ) η κλήρωση και δ) ο διορισμός. Ας βάλουμε, για λίγο, κατά μέρος το διορισμό· οι άλλοι τρεις τρόποι ανάδειξης των αρχών συνθέτουν μια αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία με τα τρία πολιτεύματα: το κληρονομικό δικαίωμα εφαρμόζεται στη Μοναρχία, η εκλογή στην Ολιγαρχία και η κλήρωση χρησιμοποιείται σαν κύριος τρόπος ανάδειξης των αρχόντων στη Δημοκρατία. Ας δούμε τώρα και το διορισμό: αυτόν τον χρησιμοποιούν και τα τρία πολιτεύματα. Όμως ας έχουμε κατά νου πως η διάρκεια της θητείας και ο αριθμός των διορισμένων εξαρτιόνται από τις αρχές που διορίζουν. Έτσι ξέρουμε πως στη Μοναρχία χρησιμοποιείται κατά κόρο ο διορισμός και τα διορισμένα πρόσωπα θητεύουν μόνο όσο θέλει ο μονάρχης. Η Ολιγαρχία χρησιμοποιεί το διορισμό σε μεγάλο βαθμό, ενώ η Δημοκρατία τον χρησιμοποίησε πολύ περιορισμένα.

Δε θα σταθούμε στην κληρονομική διαδοχή κι ούτε στο διορισμό πια, εκτός αν αυτός πραγματοποιείται στη Δημοκρατία, μια και το θέμα μας και ο στόχος μας σ' αυτό το κεφάλαιο είναι να υπογραμμισθεί η στενή σχέση ανάμεσα στη Δημοκρατία και την κλήρωση από τη μια μεριά και την επίσης στενή σχέση ανάμεσα στην εκλογή και κάθε άλλο μη δημοκρατικό και επιλεκτικό σύστημα γενικά. Γιατί οι έννοιες εκλογή-επιλογή θεωρούνταν σαν οι βάσεις της Ολιγαρχίας από τους αρχαίους Έλληνες. Στη συνέχεια θα αναπτύξουμε την επιχειρηματολογία Υπάρχουν τέσσερις τρόποι για την ανάδειξη των αρχών: α) το κληρονομικό δικαίωμα, β) η εκλογή, γ) η κλήρωση και δ) ο διορισμός. Ας βάλουμε, για λίγο, κατά μέρος το διορισμό· οι άλλοι τρεις τρόποι ανάδειξης των αρχών συνθέτουν μια αμφιμονοσήμαντη αντιστοιχία με τα τρία πολιτεύματα: το κληρονομικό δικαίωμα εφαρμόζεται στη Μοναρχία, η εκλογή στην Ολιγαρχία και η κλήρωση χρησιμοποιείται σαν κύριος τρόπος ανάδειξης των αρχόντων στη Δημοκρατία. Ας δούμε τώρα και το διορισμό: αυτόν τον χρησιμοποιούν και τα τρία πολιτεύματα. Όμως ας έχουμε κατά νου πως η διάρκεια της θητείας και ο αριθμός των διορισμένων εξαρτιόνται από τις αρχές που διορίζουν. Έτσι ξέρουμε πως στη Μοναρχία χρησιμοποιείται κατά κόρο ο διορισμός και τα διορισμένα πρόσωπα θητεύουν μόνο όσο θέλει ο μονάρχης. Η Ολιγαρχία χρησιμοποιεί το διορισμό σε μεγάλο βαθμό, ενώ η Δημοκρατία τον χρησιμοποίησε πολύ περιορισμένα.

Η πεποίθηση πως η Δημοκρατία ήταν συνυφασμένη με την κλήρωση και η Ολιγαρχία με την εκλογή ήταν τόσο εδραιωμένη ανάμεσα στους Έλληνες, ώστε ο Αριστοτέλης, εκτός από τους επιγραμματικούς στίχους, που θέσαμε σαν προμετωπίδα του κεφαλαίου αυτού, γράφει ακόμα πως η Σπάρτη λογίζεται σαν Ολιγαρχία από το γεγονός και μόνο ότι δε χρησιμοποιεί την κλήρωση αλλά την εκλογή για την ανάδειξη των Εφόρων και των Αρχών της γενικά

Η ΠΡΑΞΗ

Ας αρχίσουμε λοιπόν με την πρακτική εφαρμογή της κλήρωσης, με την πράξη των Αρχαίων Ελλήνων. Θα εξετάσουμε πώς ανάδειχναν τους άρχοντές τους πρώτα οι Αθηναίοι, δηλαδή η Δημοκρατία και κατόπι οι Σπαρτιάτες, δηλαδή η Ολιγαρχία (ΣΗΜ. δική μου: Εδώ θα παραθέσω περιληπτικά μόνο τους θεσμούς της Αθήνας. Για τη Σπάρτη μια άλλη φορά).

Αυτές οι δύο πόλεις ήταν οι δύο πόλοι, τα δύο πολιτικά και πολιτιστικά κέντρα που διαμόρφωσαν τις πολιτικές, πολιτειακές και πολιτιστικές κατευθυντήριες γραμμές, τις οποίες ακολουθούσαν όλοι οι Έλληνες λίγο πολύ μέσα στην Ελλάδα αλλά και στις ελληνικές αποικίες, από τις Ηράκλειες Στήλες, δηλαδή τα Στενά του Γιβραλτάρ, μέχρι τον Εύξεινο Πόντο.

Α θ ή ν α

Θα εξετάσουμε τον τρόπο ανάδειξης των πολιτών και τη συμμετοχή τους στις τρεις λειτουργίες της εξουσίας. Στην Αθήνα, οι τρεις λειτουργίες διακρίνονταν με πολύ πιο έντονη σαφήνεια χάρη στη δημοκρατική μορφή του πολιτεύματος.

Α. Αρχές κληρωτές.

α) Το Νομοθετικό μόριο.

Το Νομοθετικό μόριο του πολιτεύματος στην Αθήνα αποτελούνταν από όλους τους Αθηναίους πολίτες που ήσαν πάνω από είκοσι χρόνων και είχαν γίνει δεκτοί στην Εκκλησία του Δήμου, αφού είχαν επιτελέσει τη διετή τους στρατιωτική θητεία, από τα 18-20, και είχαν ορκισθεί τον περίφημο Όρκο των Εφήβων σε μια εκκλησία με τελετουργικό ακριβώς γι' αυτό το σκοπό οργανωμένο, στο Διονυσιακό θέατρο. Μέχρι 451/0 π.Χ. ένας νέος γινόταν δεκτός σαν πολίτης στα 18 του, αρκεί να ήταν ο πατέρας του Αθηναίος. Από το έτος αυτό και μετά, με εισήγηση του Περικλή, οι Αθηναίοι αποφάσισαν την ιδιότητα του πολίτη να την παίρνει κανείς, μόνο αν και οι δυο του γονείς ήσαν Αθηναίοι.

Ο νεαρός Αθηναίος, αφού είχε γίνει δεκτός σαν πολίτης, μπορούσε να μετέχει στο νομοθετικό σώμα, στην Εκκλησία του Δήμου, ισόβια, χωρίς καμιά άλλη επιλεκτική διαδικασία. Η Δημοκρατία στην Αθήνα έδινε το δικαίωμα σ' όλους τους πολίτες να μετέχουν στο νομοθετικό όργανο, αν και είναι σχεδόν βέβαιο πως ένα μεγάλο μέρος των Αθηναίων προτιμούσε να παραμένει σπίτι του, στο Λαύριο ή στο Ραμνούντα, παρά να σηκώνεται πριν το χάραμα, ώστε να είναι έγκαιρα στην Πνύκα. Κι ήταν λίγο πολύ φυσικό· τα μέσα μεταφοράς της εποχής δεν ήταν τόσο αποτελεσματικά όσο στις μέρες μας. Γι' αυτό άλλωστε θέσπισαν να μισθοφορούνται (εκκλησιαστικός μισθός) οι παρουσίες στην εκκλησία του Δήμου, κατά την πρώτη δεκαετία του τέταρτου αιώνα· ίσως το 392 π.Χ..

β) Το Δικανικό μόριο.

Το κυριότερο, το ανώτατο, όργανο της Δικανικού μορίου του πολιτεύματος στην Αθήνα ήταν η Ηλιαία που αποτελούνταν από 6000 δικαστές κληρωτούς. Η Ηλιαία ήταν το σύνολο των ανώτατων δικαστηρίων. Αυτά τα δικαστήρια δίκαζαν και πρωτόδικα αλλά και κατ' έφεση ανάλογα με την περίπτωση· άλλωστε οι Ηλιαστές, τα μέλη της Ηλιαίας, λέγονταν και Εφέτες.

Οι Ηλιαστές ήταν αναδειγμένοι με κλήρωση, 600 από καθεμία από τις δέκα φυλές· 500 από αυτούς, 50 κατά δήμο, δίκαζαν, δηλαδή ψήφιζαν μετά την ακρόαση, χωρίς σύσκεψη και χωρίς να έχουν μιλήσει καθόλου ούτε μεταξύ τους ούτε ρωτώντας τους διάδικους· οι υπόλοιποι εκατό, 10 κατά δήμο, εκτελούσαν διοικητικά καθήκοντα· αυτές οι αρχές, όπως τους αποκαλεί ο Αριστοτέλης, εκτελούσαν όλες τις απαραίτητες για τη λειτουργία των δικαστηρίων υπηρεσίες, δηλαδή επιτηρούσαν τις κλεψύδρες, διενεργούσαν την καταμέτρηση των ψήφων, τη διανομή των συμβόλων, δηλαδή των κερμάτων που δίνονταν στους Ηλιαστές, για να μπουν στην αίθουσα της δίκης λίγο πριν εκείνη αρχίσει. Τα σύμβολα μετά τη δίκη επιστρέφονταν κι έτσι πληρωνόταν (δικαστικός μισθός) ο κάθε δικαστής. Όλες αυτές οι υπευθυνότητες αναθέτονταν με κλήρωση. Οι κυρίως δικαστές ψήφιζαν μονάχα.

Είναι αυτονόητο πως οι δικαστές δεν ήταν επαγγελματίες και ότι θα έπρεπε να τους παρομοιάζουμε με τους σημερινούς ένορκους, αν και οι Ηλιαστές είχαν δικαστικές αρμοδιότητες πολύ περισσότερες και σπουδαιότερες από εκείνες που αποδίδει το σημερινό νομικό πλαίσιο στους ένορκους· κάθε Αθηναίος μπορούσε να γίνει δικαστής, χωρίς να απαιτείται κάποια ειδική εκπαίδευση· του αρκούσε η γενική παιδεία που του πρόσφερε σε μόνιμη και διαρκή βάση η πόλη· και μπορούσε κάθε πολίτης να γίνει πολλές φορές δικαστής στη ζωή του αρκεί: α) να τον είχε ευνοήσει η κλήρωση, β) να είχε κλείσει τα τριάντα του και γ) να μην είχε χάσει τα πολιτικά του δικαιώματα.

Οι αποφάσεις των Ηλιαστών ήταν οριστικές, τελεσίδικες και αμετάκλητες και δεν υπήρχε κανένα ένδικο μέσο, ώστε να ακυρωθούν, να εφεσιβληθούν ή να αναβληθεί η εκτέλεσή τους. Μόνο η Εκκλησία του Δήμου, δηλαδή το ανώτατο πολιτειακό όργανο, το ίδιο το Νομοθετικό μόριο της πολιτείας, είχε αυτή τη δυνατότητα· όμως αυτό γινόταν πολύ σπάνια· τουλάχιστο στο απόγειο της Αθηναϊκής Δημοκρατίας, σύμφωνα με τις πληροφορίες, που μας έχουν διασωθεί. Έτσι συμπεραίνουμε πως το Νομοθετικό ήταν ισχυρότερο από το Δικανικό.

Ένα δικαστήριο της Ηλιαίας μπορούσε να έχει 201, 401 για τις αστικές υποθέσεις, και 500, 1000 ή 1500 μέλη για τις ποινικές υποθέσεις· όμως τα περισσότερα δικαστήρια αριθμούσαν 500 μέλη.

Η κλήρωση των δικαστών διεξαγόταν από τους Εννέα Άρχοντες, δηλαδή το Βασιλιά, τον Επώνυμο και τον Πολέμαρχο και τους Έξι Θεσμοθέτες. Οι Εννέα Άρχοντες έγιναν δέκα με το Γραμματέα των Θεσμοθετών κι έτσι καθένας τους κλήρωνε τους δικαστές της φυλής του.

Υπήρχαν ακόμη σαράντα κατώτεροι δικαστές, κληρωτοί φυσικά κι αυτοί, τέσσερις κατά φυλή· την κλήρωση γι' αυτούς την έκανε η Βουλή, για την οποία θα μιλήσουμε, όταν θα αναφερθούμε στo Αρχικό μόριο του πολιτεύματος, τη Διοικητικο-Εκτελεστική λειτουργία της εξουσίας. Αυτοί οι σαράντα είχαν αρμοδιότητα να δικάζουν υποθέσεις μέχρι δέκα δραχμές· «και τις πάνω από αυτή την αξία [των δέκα δραχμών] υποθέσεις τις παραδίδουν στους διαιτητές...». Όλοι οι πάνω από τα εξήντα πολίτες ήταν πιθανοί διαιτητές και κανείς δεν είχε το δικαίωμα να αρνηθεί μια τέτοια υπηρεσία, γιατί ο νόμος διέταζε να είναι άτιμος [να χάνει δηλαδή τα πολιτικά του δικαιώματα] όποιος διοριζόταν διαιτητής από τους τέσσερις δικαστές της φυλής του και δεν ασκούσε τις διαιτησίες που του κλήρωναν πάλι οι τέσσερις δικαστές. Τελικά ο συνολικός αριθμός των κληρωτών δικαστών έφτανε τους 6040.

Θα ήταν πιθανά κουραστικό να εισχωρήσουμε περισσότερο στις λεπτομέρειες του αθηναϊκού δικανικού συστήματος. Προς το παρόν σταματάμε εδώ· θα επανέλθουμε, όταν θα εξετάσουμε τη διάκριση των τριών μορίων του πολιτεύματος, των τριών λειτουργιών της εξουσίας. Πρέπει πάντως να επισημάνουμε ακόμη μια φορά πως ό,τι αφορούσε το Δικανικό μόριο του πολιτεύματος στην αρχαία Αθήνα ρυθμιζόταν με την κλήρωση, που φυσικά θεωρούνταν ότι ήταν κάτι πιο δίκαιο και που ταίριαζε καλύτερα στο δημοκρατικό πολίτευμα, μια και μόνο η κλήρωση μπορούσε να διαφυλάξει την ακεραιότητα των δικαστών, την αμεροληψία τους και την ανεξαρτησία τους από τα άλλα δύο μόρια του πολιτεύματος.

γ) Το Αρχικό μόριο.

Αρχηγοί του Αρχικού μορίου του πολιτεύματος, της Διοικητικο-Εκτελεστικής λειτουργίας της εξουσίας ήσαν οι Εννέα Άρχοντες που μαζί με το Γραμματέα των Θεσμοθετών έγιναν δέκα, για να αντιστοιχούν στις δέκα κλεισθένειες φυλές. Κάθε χρόνο η Βουλή κλήρωνε τους δέκα άρχοντες της επόμενης χρονιάς. Ο πρώτος από αυτούς και αρχαιότερος ονομαζόταν Βασιλιάς (βασιλεύς), δεύτερος σε αρχαιότητα ήταν ο Πολέμαρχος και τρίτος ο [κατ’ εξοχή] Άρχοντας, ο οποίος είχε και περισσότερες αρμοδιότητες, μια και η δημιουργία αυτού του αξιώματος είχε γίνει σε χρόνους αρκετά προχωρημένου εκδημοκρατισμού· πραγματικά η αρχή αυτή δημιουργήθηκε, όταν η θητεία των αρχόντων είχε πια γίνει ενιαύσια. Να σημειωθεί από τώρα πως ειδικά στο Αρχικό μόριο το ίδιο αξίωμα δεν επαναλαμβανόταν για το ίδιο πρόσωπο από χρόνους πολύ παλιούς.

Ο Άρχοντας ονομαζόταν και Επώνυμος Άρχοντας, γιατί η χρονιά έπαιρνε την ονομασία της, (δηλαδή προσδιοριζόταν) από αυτόν· ήταν ο επίσημος τρόπος προσδιορισμού του χρόνου για τους Αθηναίους· κάτι ανάλογο γινόταν στη Σπάρτη με τους Εφόρους. Πάντως και οι τρεις αυτοί άρχοντες είχαν θεσμοθετηθεί από πολύ παλιά και έδρευαν ο Βασιλιάς στο Βουκολείο, ο Πολέμαρχος στο Επιλύκειο κι ο Επώνυμος στο πρυτανείο. Αργότερα θεσπίστηκαν έξι καινούργιοι άρχοντες με την επωνυμία Θεσμοθέτες. Από τον καιρό κιόλας του Σόλωνα, για την καλύτερη λειτουργία της πόλης, και οι Εννιά Άρχοντες είχαν συγκεντρωθεί στο θεσμοθετείο, την έδρα των Θεσμοθετών. Στους χρόνους προφανώς του Κλεισθένη προστέθηκε ένα δέκατο αξίωμα, ο Γραμματέας των Θεσμοθετών κι έτσι οι Εννέα Άρχοντες γίνηκαν δέκα, ώστε να αντιστοιχούν στις δέκα κλεισθένειες φυλές.

Θα πρέπει να επισημάνουμε πως ο Σόλωνας είχε θεσπίσει σύστημα μικτό κλήρωσης και εκλογής για την ανάδειξη των Εννέα Αρχόντων, οι οποίοι παλιότερα εκλέγονταν. Πραγματικά, όρισε να εκλέγονται προηγουμένως δέκα υποψήφιοι από κάθε φυλή, ανάμεσα στους οποίους γινόταν η κλήρωση. Με τη θέσπιση αυτού του τρόπου ανάδειξης των Εννέα Αρχόντων, εισήγαγε συνάμα και το δεκαδικό σύστημα στην πολιτική ζωή της Αθήνας· αργότερα ο Κλεισθένης με τη δική του μεταρρύθμισή το γενίκευσε. Οι προεκλεγμένοι υποψήφιοι την εποχή του Σόλωνα ήταν βέβαια σαράντα, αφού οι φυλές ήταν τέσσερις.

Όταν έφυγε ο Σόλωνας, οι Αθηναίοι κράτησαν τους νόμους του, κυρίως εκείνους που αφορούσαν την κλήρωση των Εννέα Αρχόντων, αλλά μόνο για τέσσερα χρόνια. Η δίψα της εξουσίας, δίψα παλιά όσο κι η Πατριαρχία, τους παρακίνησε σε νέες διαμάχες για το αξίωμα του Επώνυμου Άρχοντα και κατάργησαν και την κλήρωση. Και, όπως λέει ο Αριστοτέλης: «...επειδή στασίαζαν, τους φάνηκε καλό να εκλέξουν δέκα άρχοντες, πέντε από τους ευπατρίδες, τρεις από τους αγρότες και δύο από τους τεχνίτες· και αυτοί ήρξαν τη μετά το Δαμασία χρονιά [579/8 π.Χ.].».

Μπορούμε να διαπιστώσουμε πως, αν οι Αθηναίοι άλλαξαν γνώμη σχετικά με την κλήρωση σαν τρόπο ανάδειξης του Επώνυμου Άρχοντα, διατήρησαν το δεκαδικό σύστημα, τη χρήση του οποίου την είχε ενισχύσει ο ίδιος ο Σόλωνας στην αττική οικονομική ζωή: η μνα που προηγουμένως σήμαινε το ποσό των 70 δραχμών, από το Σόλωνα κι έπειτα σήμαινε το ποσό των 100 δραχμών. Πρόκειται βέβαια για την πρώτη ανατίμηση της δραχμής και του νομίσματος γενικότερα. Επί πλέον το τάλαντο που περιείχε πριν 63 μνες, μετά το Σόλωνα περιείχε 60· η στρογγυλοποίηση προς το δεκαδικό σύστημα είναι προφανής.

Κι όσο αφορά την εκλογή, η τυραννία του Πεισίστρατου τη διατήρησε. Αυτή η ενέργεια συμβάδιζε με τη νοοτροπία της τυραννίας, αφού η εκλογή προτιμιέται και θα προτιμιέται πάντα από κάθε πνεύμα μη δημοκρατικό, μια και είναι πιο ελέγξιμη και επί πλέον περνιέται για διαδικασία δημοκρατική. Η κλήρωση των Εννέα Αρχόντων εμφανίστηκε πάλι το 487/6 π.Χ. Εκείνη τη χρονιά οι Αθηναίοι εκλέξανε πέντε πολίτες από κάθε δήμο -οι δήμοι ήσαν 100, όπως ήδη το έχουμε αναλύσει- για να γίνει ανάμεσα σ' αυτούς τους 500 εκλεγμένους πολίτες κλήρωση για τους Εννέα Άρχοντες και το Γραμματέα των Θεσμοθετών, το δέκατο αξίωμα, που είχε προστεθεί από τον Κλεισθένη, για να υπάρξει αντιστοιχία ανάμεσα στους άρχοντες και τις δέκα κλεισθένειες φυλές. Επειδή κληρώνονταν επίσης πέντε πολίτες, κατά δήμο, για να συνθέσουν τη Βουλή των Πεντακοσίων και 500 πολίτες, 50 κατά φυλή, για να κληρωθούν πάλι ανάμεσά τους 10 σαν κριτές των δραμάτων στο θέατρο, και επειδή ακόμα ο συνήθης αριθμός των δικαστηρίων της Ηλιαίας ήταν 500, μπορούμε να βγάλουμε το συμπέρασμα πως θεωρούσαν τον αριθμό 500 σαν γενικά επαρκή για κάθε περαιτέρω κλήρωση.

Τον καιρό του Αριστοτέλη ο θεσμός των δέκα πια αρχόντων εκδημοκρατίσθηκε κι άλλο, γιατί κλήρωναν -δεν εκλέγανε- δέκα πολίτες κατά φυλή και μετά ξαναέκαναν κλήρωση με κουκιά -κυάμους, στα αρχαία, κυαμευτοὶ ἄρχοντες- για να κρατήσουν την παράδοση, κι έτσι έβγαζαν έναν άρχοντα κατά φυλή. Όλα αυτά δείχνουν τη διεύρυνση της εφαρμογής της κλήρωσης και τη συνεχή προσπάθεια εκδημοκρατισμού του αθηναϊκού πολιτεύματος μέσα από αυτή: αντικαθιστούσαν διαρκώς και με πείσμα -θα λέγαμε- την εκλογή με την κλήρωση. Για τους Αθηναίους, όταν πρόκειταν για τους ίδιους, η Δημοκρατία δεν ήταν απλά ιδεολογία -ή κωμωδία, που έβριθε από βαρύγδουπους λόγους αφηρημένους- αλλά πράξη συγκεκριμένη.

Ας δούμε τώρα την εφαρμογή της κλήρωσης στις άλλες αρχές, στο υπόλοιπο του Αρχικού μορίου του πολιτεύματος. Πρόκειται για όλους τους κατώτερους άρχοντες και υπαλλήλους που εξυπηρετούσαν τη διοίκηση της πόλης· ανάμεσά τους συγκαταλεγόταν και η Βουλή των Πεντακοσίων, οι Βουλευτές της οποίας κατά το αθηναϊκό πολίτευμα αποτελούσαν τμήμα του Αρχικού κι όχι του Νομοθετικού. Οι Βουλευτές λοιπόν ήσαν 500, 50 κατά φυλή, 5 κατά δήμο, όπως έχουμε ήδη αναφέρει. Η Βουλή είχε πολλές αρμοδιότητες αλλά κυρίως λειτουργούσε σα νομοπαρασκευαστική επιτροπή για τα ψηφίσματα και τα νομοσχέδια, τα οποία κατόπι συζητιόνταν και ψηφίζονταν στην Εκκλησία του Δήμου, το ανώτατο πολιτειακό όργανο του αθηναϊκού πολιτεύματος.

Δε θα υπεισέλθουμε εδώ στις λεπτομέρειες των αρμοδιοτήτων της Βουλής, γιατί αυτό που μας ενδιαφέρει σ' αυτό το τμήμα της μελέτης είναι να δείξουμε τη χρήση της κλήρωσης στο Αρχικό μόριο του αθηναϊκού πολιτεύματος γενικά. Να επισημάνουμε πάντως πως οι 50 Βουλευτές της κάθε φυλής πρυτάνευαν, δηλαδή κυβερνούσαν, στην πόλη για ένα δέκατο περίπου του χρόνου, το οποίο ονομαζόταν πρυτανεία. «Και πρυτανεύει με τη σειρά της καθεμιά από τις φυλές» λέει ο Αριστοτέλης· οι 50 Βουλευτές τότε ονομάζονταν Πρυτάνεις και η φυλή πρυτανεύουσα. Το ενδιαφέρον σ' αυτή τη λειτουργία είναι πως η σειρά της πρυτανείας κάθε φυλής καθοριζόταν πάλι με κλήρωση.

Ας αναφέρουμε τώρα τις άλλες Αρχές που κληρώνονταν ανάμεσα στους Βουλευτές.

Κάθε μέρα ένας από τους πενήντα Πρυτάνεις κληρωνόταν, για το αξίωμα του Επιστάτη των Πρυτάνεων· πρόκειται για το αντίστοιχο σημερινό αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Η διαφορά βέβαια είναι πως ο τότε Πρόεδρος της Δημοκρατίας είχε θητεία μονοήμερη και μία και μόνη φορά στη ζωή του.

Ο Επιστάτης κλήρωνε εννέα Προέδρους, έναν από καθεμιά από τις άλλες φυλές· ένας από τους εννιά Προέδρους κληρωνόταν Επιστάτης των Προέδρων. Οι οχτώ Πρόεδροι και ο Επιστάτης τους διευθύνανε τις εργασίες της Βουλής των Πεντακοσίων και της Εκκλησίας του Δήμου τον 4^ο αι.

Και κλήρωναν ακόμα οι Βουλευτές από ανάμεσά τους 10 Λογιστές (21), για να λογοδοτούν σ' αυτούς οι διάφορες αρχές κατά κάθε πρυτανεία. Εκλέγει ακόμα η Βουλή από τους Βουλευτές δέκα Τριηροποιούς υπεύθυνους για την κατασκευή νέων τριήρων ή τετρήρων, αν η Εκκλησία του Δήμου είχε αποφασίσει κάτι τέτοιο. Από αυτό συνάγουμε ακόμη μια φορά το συμπέρασμα πως οι Βουλευτές δεν ήσαν επαγγελματίες πολιτικοί αλλά πολίτες από όλα τα επαγγέλματα, από τα οποία ζούσαν και στα οποία επανέρχονταν μετά το πέρας της βουλευτικής θητείας, μια και δεν υπήρχε πιθανότητα να ξανακληρωθούν στο βουλευτικό αξίωμα παρά για μια ακόμα και τελευταία φορά στη ζωή τους κι αυτό πολύ σπάνια κι αν είχαν περάσει από το βουλευτικό αξίωμα όλοι οι πάνω από τα τριάντα πολίτες και ξανάμπαινε το όνομα όλων στην κληρωτίδα.

Άλλες αρχές που κληρώνονταν από τη Βουλή ήσαν:

10 Ταμίες της Αθηνάς· 10 Πωλητές· 10 Αποδέκτες· 10 Εύθυνοι και 2 Πάρεδροί για κάθε Εύθυνο, δηλαδή συνολικά 20· 1 Ταμία για τους αδύνατους, δηλαδή τους πολίτες με ενιαύσιο εισόδημα κάτω από 200 δραχμές και ανίκανους για εργασία λόγω αναπηρίας· 10 Επισκευαστές των ιερών.

«Και κληρώνονται αστυνόμοι δέκα· και από αυτούς πέντε άρχουν στον Πειραιά και πέντε στο άστυ και τις αυλητρίδες και τις λυρίστριες-ψάλτριες και τις κιθαρίστιες επιτηρούν αυτοί, ώστε να μη μισθωθούν με περισσότερο από δύο δραχμές· κι αν περισσότεροι την ίδια μελετήσουν να πάρουν, αυτοί ρίχνουν κλήρο και τη μισθώνουν σ' όποιον του λάχει.».

Παραθέσαμε το απόσπασμα αυτό το σχετικό με τις αυλητρίδες και τις άλλες μουσικούς, για να γίνει πιο εύληπτο το ακόλουθο σχόλιο: Η Δημοκρατία δεν ήταν, φαίνεται, υπέρ της ελεύθερης αγοράς· το μίσθωμα, μιας κοπέλας που μισθωνόταν δημόσια, αυλητρίδας, λυρίστριας ή κιθαρίστριας, δε μπορούσε να φτάσει σε ύψη δυσβάσταχτα για την οικονομική δυνατότητα των πιο φτωχών, γιατί κάτι τέτοιο ήταν ασυμβίβαστο με το πνεύμα της δημοκρατίας και θα προκαλούσε κοινωνικο-πολιτικό σκάνδαλο` κανείς δε μπορούσε να απολαύσει τις χάρες και την τέχνη της μουσικού από το γεγονός και μόνο πως ήταν πλουσιότερος. Γι' αυτό, αφού τέλος πάντων η τιμή ανέβαινε μέχρι κάποιο ύψος, η κλήρωση αποφάσιζε σε ποιον θα παραχωρούνταν η κοπελιά!

Να συνεχίσουμε όμως την απαρίθμηση:

10 Αγορανόμοι. 10 Μετρονόμοι. 10 Σιτοφύλακες. 10 Επιμελητές του εμπορίου. 10 Αθλοθέτες. 11 που φρόντιζαν για τις θανατικές εκτελέσεις. 5 Εισαγωγείς των δικών στα δικαστήρια· η εισαγωγή έπρεπε να γίνει μέσα σε ένα μήνα. 5 Οδοποιοί που επισκεύαζαν με εργάτες τους δρόμους. 10 Λογιστές και 10 βοηθοί τους, που τους έλεγαν Συνήγορους, στους λογιστές αυτούς ευθυνοδοτούσαν όλες οι αρχές και ήταν διαφορετικοί από τους Λογιστές. 1 Γραμματέας κατά πρυτανεία· κατά συνέπεια κληρώνονταν συνολικά 10 Αθηναίοι σαν Γραμματείς των δέκα πρυτανειών κατά τη διάρκεια κάθε χρονιάς. 1 Γραμματέας των νόμων. 10 Ιεροποιοί υπεύθυνοι για τα ιερά σφάγια· άλλοι 10 Ιεροποιοί για τις ιεροπραξίες της χρονιάς· 1 Άρχοντας στη Σαλαμίνα και 1 Δήμαρχος στον Πειραιά.

Όλες αυτές οι κληρώσεις γίνονταν από τη Βουλή.

Πρέπει να αναφέρουμε ακόμη 10 Επιμελητές των Μεγάλων Διονυσίων που κληρώνονταν από τον Επώνυμο Άρχοντα.

Το σύνολο όλων αυτών των κληρωτών αρχόντων είναι 6040 πολίτες για το Δικανικό μόριο (συν τους διαιτητές τον αριθμό των οποίων δεν τον αναφέρει ο Αριστοτέλης, γιατί προφανώς δεν ήταν καθορισμένος) και 765 για το Αρχικό. Η διάρκεια της θητείας ήταν συνήθως ενιαύσια. Όμως σ' αυτούς θα πρέπει να προσθέσουμε πως ο Αριστοτέλης αλλού κάνει έναν άλλο υπολογισμό, τον οποίο και αντιγράφω:

«Κι εγκατέστησαν και ευπορία τροφής για τους πολλούς, όπως ακριβώς εισηγήθηκε ο Αριστείδης. Γιατί συνέβαινε από τους φόρους και τα τέλη και τους σύμμαχους να τρέφονται περισσότεροι από είκοσι χιλιάδες πολίτες. Γιατί ήσαν έξι χιλιάδες δικαστές, χίλιοι εξακόσιοι τοξότες και μαζί μ' αυτούς ιππείς χίλιοι διακόσιοι και η Βουλή, πεντακόσιοι βουλευτές, και φρουροί των νεωρίων πεντακόσιοι και μαζί μ' αυτούς στην Ακρόπολη φρουροί πενήντα και αρχές ένδημες στην Αττική, περίπου εφτακόσιοι πολίτες και αρχές έξω από τα όρια της Αττικής περίπου άλλοι εφτακόσιοι· και μαζί μ' αυτούς, ύστερα, όταν συναποφάσισαν τον πόλεμο, οπλίτες δύο χιλιάδες πεντακόσιοι και τριήρεις ακταιωρές είκοσι και άλλες τριήρεις που έφερναν τους φόρους [κενό στο αρχαίο κείμενο] και τους δύο χιλιάδες κληρωμένους με κουκιά πολίτες· και ήταν ακόμη το πρυτανείο και τα ορφανά, οι δεσμοφύλακες· για όλους αυτούς γενικά η διατροφή ήταν από τα κοινά.»

Εκτός από τα ορφανά, γυναίκες και παιδιά των νεκρών του πολέμου, των οποίων ο αριθμός βέβαια δεν έπρεπε να είναι σταθερός και τα οποία, όλα χωρίς εξαίρεση, τρέφονταν από το δημόσιο, οι άλλοι κληρώνονταν στα διάφορα πολιτειακά όργανα, αφού κανένα ιδιαίτερο κριτήριο δεν απαιτούνταν, κατά τα δημοκρατικά ήθη και θέσμια, εκτός φυσικά από την ιδιότητα του Αθηναίου πολίτη. Περισσότεροι λοιπόν από είκοσι χιλιάδες Αθηναίοι κληρώνονταν για διάφορες δημόσιες θέσεις και πληρώνονταν από το δημόσιο ταμείο. Από αυτούς 6040 τουλάχιστο ανήκαν στο Δικανικό μόριο του πολιτεύματος και 1465 τουλάχιστο ανήκαν στο Αρχικό μόριο· γιατί υπήρχαν 765 ένδημοι άρχοντες και 700 άρχοντες που θήτευαν έξω από τα όρια της Αττικής. Δηλαδή οι κληρωτοί άρχοντες στην Αθήνα ήσαν τουλάχιστο 7505. Με τους διαιτητές που θα ΄ήσαν τουλάχιστο δέκα ο αριθμός θα γινόταν τουλάχιστο 7515. Στους υπόλοιπους που τρέφονταν κι εκείνοι από το δημόσιο, ανήκαν από τη μια μεριά οι ενήλικοι πολίτες, που εκτελούσαν κάποια δημόσια υπηρεσία και δε θα τους λογαριάσουμε σαν άρχοντες αλλά σαν απλούς δημόσιους υπάλληλους, και από την άλλη οι χήρες και τα ορφανά πολέμου.

Συνήθως ο μισθός ήταν τρεις οβολοί, μισή δραχμή, την ημέρα, για τους περισσότερους από τους αξιωματούχους του δημοσίου, και πολύ σπάνια μία δραχμή την ημέρα. Φυσικά μας επιτρέπεται να συμπεράνουμε πως, αφού η αποζημίωση ήταν ίδια για όλους, οι Αθηναίοι θεωρούσαν ότι τα διάφορα αξιώματα και υπηρεσίες ήταν ισοδύναμα.

Β. Αρχές αιρετές

Ας δούμε τώρα τις αιρετές αρχές στην Αθήνα· αυτές αφορούσαν μόνο το Αρχικό μόριο του πολιτεύματος, το τρίτο μόριο της πολιτείας κατά τον Αριστοτέλη:

10 Στρατηγοί, 10 Ταξίαρχοι, 2 Ίππαρχοι, 10 Φύλαρχοι, 1 Ίππαρχος στη Λήμνο, 1 Ταμίας της Παράλου, 1 Ταμίας της Αμμωνιάδας· 1 Ταμίας των στρατιωτικών και προφανώς 10 του θεωρικού, 1 Επιμελητής των κρηνών· 4 Επιμελητές του Άρχοντα Βασιλιά, για να τον βοηθούν στον εορτασμό των Ελευσίνιων Μυστηρίων· 1 Γραμματέας για να διαβάζει στη Βουλή των Πεντακοσίων και στην Εκκλησία του Δήμου όποιο κείμενο χρειαζόταν.

Οι εκλεγμένοι πολίτες λοιπόν δεν ήταν περισσότεροι από 51 από τους οποίους μόνο οι Στρατηγοί είχαν δύναμη και αρμοδιότητες πολιτικές και στρατιωτικές συνάμα· οι άλλοι είχαν είτε στρατιωτικές αρμοδιότητες (και δεν ήσαν ποτέ επαγγελματίες), είτε απλές πολιτειακές αρμοδιότητες. Οι Στρατηγοί ακριβώς επειδή ήταν αιρετοί και είχαν και πολιτικές αρμοδιότητες ήταν κάτω από διηνεκή έλεγχο.

Φυσικά είναι αυτονόητο πως κληρονομικοί άρχοντες δεν υπήρχαν στην Αθήνα· θα ήταν τελείως ασυμβίβαστο με την έννοια της Δημοκρατίας, όπως τουλάχιστο την εννοούσαν στην Ελληνική Αρχαιότητα.

Γ. Αρχές διορισμένες

Να περάσουμε τώρα στο διορισμό. Οι διορισμένοι ήσαν ελάχιστοι και δευτερεύουσας πολιτικής εμβέλειας: Δεν ήταν παρά έξι και οι πρωτοβουλίες τους ήταν σαφώς καθορισμένες· ο Άρχοντας Βασιλιάς, ο Πολέμαρχος και ο Επώνυμος Άρχοντας, οι τρεις πρώτοι από τους Εννέα Άρχοντες διόριζαν καθένας δύο Παρέδρους· αυτοί βέβαια οι Πάρεδροι, όπως και κάθε αξιωματούχος λογοδοτούσαν μετά το πέρας της θητείας τους, η οποία ταυτιζόταν με τη θητεία του άρχοντα που τους διόριζε.

Άλλοι διορισμένοι: Κάθε Ταξίαρχος διόριζε τους Λοχαγούς του. Ο Αριστοτέλης δεν αναφέρει πάλι τον αριθμό τους, όμως μπορούμε να τον συναγάγουμε, μια και καθένας Ταξίαρχος ήταν ηγέτης των οπλιτών της φυλής του και ο Λοχαγός ηγέτης των οπλιτών του δήμου στον οποίο ανήκε κι ο ίδιος. Αφού λοιπόν οι δήμοι ήταν 100, 10 κατά φυλή, -δεν πειράζει, αν το ξαναθυμίζουμε- οι Λοχαγοί ήσαν κι εκείνοι 100.

Συμπέρασμα. Συμπερασματικά διαπιστώνουμε πως δίπλα στους 7505 πολίτες κληρωτούς στα διάφορα αξιώματα της πόλης, υπήρχαν 106 διορισμένοι, από τους οποίους μόνο έξι είχαν αρμοδιότητες πολιτικές κι αυτές δευτερεύουσες, ενώ όλοι οι διορισμένοι εξαρτιόνταν από εκείνους που τους είχαν διορίσει· κι αυτοί ήταν όλοι κληρωτοί· άρα και οι διορισμένοι ήσαν κατ’ ουσία κληρωτοί. Υπήρχαν και 51 αιρετοί, από τους οποίους μονάχα οι δέκα στρατηγοί είχαν και πολιτικές αρμοδιότητες. Η σύγκριση των αριθμών είναι πολύ ενδεικτική, αποδεικτική: Η πρωτοκαθεδρία της κλήρωσης σαν τρόπου ανάδειξης των αρχών είναι τελείως προφανής στη Δημοκρατία. Μόνο 0,13% των αρχόντων της Αθήνας ήσαν αιρετοί και 99,87% ήσαν κληρωτοί.

Πριν τελειώσει αυτό το μέρος του κεφαλαίου, πρέπει να θυμίσουμε πως η συνήθης διάρκεια της θητείας όλων των αξιωμάτων ήταν ενιαύσια, γιατί έτσι εφαρμόζονταν τρεις -θα τις δούμε όλες αργότερα- από τις βασικές αρχές της Δημοκρατίας: Η πρώτη αρχή, δηλαδή η συχνή αλλαγή των πολιτών στην εξουσία, έτσι ώστε να τη νέμονται όλοι, η δεύτερη αρχή, δηλαδή η ισότητα και ο μη επαγγελματισμός στην άσκηση της εξουσίας που έκανε μη επαναλήψιμα τα αξιώματα του Αρχικού και η τέταρτη αρχή, δηλαδή η βραχεία διάρκεια της θητείας· ακριβέστερα: η διάρκεια της θητείας κάποιου αξιώματος πρέπει να είναι αντίστροφη των αρμοδιοτήτων του.

ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ και ΚΛΗΡΩΣΗ

Φίλος, με πολλές και υψηλές διακρίσεις στον πνευματικό και εκπαιδευτικό τομέα, μου έστειλε το παρακάτω:

"ΚΑΝΕΙΣ ΣΑΣ ΔΕΝ ΠΡΟΩΘΕΙ ΤΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΚΑΙ ΤΗΝ ΚΛΗΡΩΣΗ, ΕΤΣΙ ΩΣΤΕ ΝΑ ΠΕΡΝΑΕΙ Ο ΚΑΘΕ ΠΟΛΙΤΗΣ, Ο ΔΗΜΟΣ, ΑΠΌ ΌΛΑ ΤΑ ΑΞΙΩΜΑΤΑ.

ΚΑΙ Η ΑΡΙΣΤΕΡΑ ΘΈΛΕΙ ΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ ΓΙΑ ΛΙΓΟΥΣ ΔΙΚΟΥΣ ΤΗΣ "ΦΩΤΙΣΜΕΝΟΥΣ" ΤΥΠΟΥ ΣΤΑΛΙΝ, ΖΑΧΑΡΙΑΔΗ ΚΑΙ ΛΟΙΠΑ ΜΙΑ ΚΑΙ Ο ΕΠΕΑΓΓΕΛΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ, ΟΙ ΚΑΡΕΚΛΟΚΕΝΤΑΥΡΟΙ, ΕΧΟΥΝ ΤΗΝ ΙΔΙΑ ΚΑΤΑΛΗΞΗ.

ΓΙΩΡΓΟ ΜΟΥ, ΚΑΙ ΣΥ ΤΗΣ ΙΔΙΑΣ ΟΛΙΓΑΡΧΙΚΗΣ ΣΧΟΛΗΣ ΕΙΣΑΙ. ΚΑΙ ΔΕΝ ΤΟ ΕΧΕΙΣ ΚΑΤΑΛΑΒΕΙ ΑΚΟΜΑ.

Η ΚΛΗΡΩΣΗ ΚΑΙ Ο ΜΗ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΣΜΟΣ ΣΤΗΝ ΕΞΟΥΣΙΑ ΔΗΛΑΔΗ Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΕΙΝΑΙ Η ΜΟΝΗ ΛΥΣΗ. 

ΖΗΤΩ ΤΟ ΚΑΘΕ ΔΗΜΟΨΗΦΙΣΜΑ ΑΛΛΑ Η ΚΛΗΡΩΣΗ ΕΊΝΑΙ Ο ΒΑΣΙΚΟΣ ΘΕΣΜΟΣ. ΝΑ ΕΙΝΑΙ Ο ΚΑΘΕ ΑΞΙΩΜΑΤΟΥΧΟΣ ΜΗ ΠΡΟΒΛΕΨΙΜΟΣ. 

Ο ΠΡΟΒΛΕΨΙΜΟΣ ΚΑΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ (ΟΛΙΓΑΡΧΊΑ-ΕΚΛΟΓΗ) ΕΙΝΑΙ ΕΥΔΙΑΦΘΟΡΙΜΟΣ. 

Ο ΜΗ ΠΡΟΒΛΕΨΙΜΟΣ ΚΑΙ ΓΙΑ ΛΙΓΟ ΧΡΟΝΟ ΟΧΙ ΕΠΑΓΓΕΛΜΑΤΙΑΣ ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ (ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ-ΚΛΗΡΩΣΗ) ΕΙΝΑΙ ΔΥΣΔΙΑΦΘΟΡΙΜΟΣ."

Τα καταχωρώ όχι για να δώσω βήμα σε μια άποψη από σεβασμό και μόνο (θα μπορούσα να το κάνω και το έχω ξανακάνει) αλλά γιατί συμφωνώ με την άποψη αυτή και θέλω κι εγώ να ακουστεί. Φοβάμαι (και σε αυτό είναι που κυρίως διαφωνώ με τον συγγραφέα αυτών των απόψεων) ότι ο κόσμος καίγεται για άλλα αυτή τη στιγμή και όχι για την δημοκρατία. Ίσως εγώ κάνω λάθος που έχω αυτή την εντύπωση, όσο όμως βλέπω την αγωνία του κόσμου για το σήμερα και το αύριο, θεωρώ ότι δεν έχει την πολυτέλεια να ασχοληθεί με ένα ζήτημα το οποίο ΠΟΥΘΕΝΑ δεν τίθεται στον κόσμο και ΠΟΤΕ δεν απασχόλησε κανέναν εκτός από τους Έλληνες μιας πολύ παλιάς εποχής.

Το ότι δεν απασχόλησε ποτέ και κανέναν (εκτός από περιθωριακές ομάδες αντιεξουσιαστών, αναρχικών, οικολόγων κλπ.) δεν είναι λόγος βέβαια για να μην μας απασχολεί. Βλέποντας αυτό ως δίκαιο, είπα να καταχωρήσω αυτή την αποστροφή του φίλου Α.Κ. ελπίζοντας παράλληλα να ξεκινήσει και μια συζήτηση για το είδος του πολιτεύματος που θέλουμε. Ίσως κάποια στιγμή μάλιστα συζητηθούν αλλαγές στο Σύνταγμα και κάποιες ιδέες τότε είναι πιο ώριμες για να περάσουν. 

Ξεκινάω με μια διευκρίνιση. Η άμεση δημοκρατία είναι εφικτή τεχνικά, όχι μόνο γιατί υπάρχουν οι Η/Υ και με τις δυνατότητές τους μπορούμε να έχουμε πλατιά συμμετοχή (και πιθανώς καθολική) του κόσμου, αλλά γιατί η αμεσότητα δεν εκφράζεται τόσο με το δικαίωμα της ψήφου για την εξουσία  όσο με την υποχρέωση συμμετοχής σε αυτήν. Να το εξηγήσω αυτό:

Πιο σημαντικό είναι να συμμετέχουν όλοι οι πολίτες και εκ περιτροπής στις θέσεις ευθύνης παρά να συμμετέχουν όλοι στις όποιες αποφάσεις. Η συμμετοχή στις αποφάσεις μπορεί να γίνεται και με δημοψηφίσματα ή ηλεκτρονικές ψηφοφορίες, από τη στιγμή όμως που θα εκτελούνται από ένα πολιτικό προσωπικό με χαρακτηριστικά επαγγελματισμού και μονιμότητας, το μόνο που θα παράγεται θα είναι Ολιγαρχία. Πολύ σύντομα η (έστω και δημοψηφισματική ή συμμετοχική) ανάθεση θα δημιουργεί το σώμα εκείνο των πολιτικών (ειδικών) που στο τέλος θα καταφέρνουν να χειραγωγούν και τις δημοκρατικά-συμμετοχικά λαμβανόμενες αποφάσεις. 

Σημασία λοιπόν έχει η ΚΛΗΡΩΣΗ. Όλες οι θέσεις ευθύνης να προκύπτουν με κλήρωση. Με κλήρωση οι βουλευτές (και ετήσια ή διετή θητεία) με κλήρωση οι υπουργοί, με κλήρωση μεταξύ τους ο πρωθυπουργός, με κλήρωση οι δικαστές, με κλήρωση όλοι όσοι ασκούν με οποιονδήποτε τρόπο εξουσία. Κλήρωση που θα συνοδεύεται από το σύντομο όλων των θητειών, από την άμεση λογοδοσία με την λήξη της θητείας και από το πολυπρόσωπο των οργάνων (βουλή, δικαστικά σώματα κλπ.). Με όλους τους πολίτες να ασκούν εκ περιτροπής την εξουσία και να γίνονται έτσι εκ των πραγμάτων υπεύθυνοι.

Πολύ περισσότερα και πολύ καλύτερα τα έχουν γράψει άλλοι. θα παραθέσω προσεχώς αποσπάσματα από βιβλία που έχουν γραφτεί για την άμεση δημοκρατία και την σχέση της με την κλήρωση όλων των αξιωμάτων. Που ήταν και ένας από τους λόγους (αν όχι ο μοναδικός) για το θαύμα που επιτεύχθηκε τους 5ο και 4ο π.Χ. αιώνες.

Η σύγκρουση κορυφώνεται

Την τελευταία εβδομάδα παρακολουθούμε (όσοι και εάν παρακολουθούμε) "με κομμένη την ανάσα" το θρίλερ της διαπραγμάτευσης σε όλο του το μεγαλείο. Το ξέραμε, το είχαμε πει ότι τον Μάϊο θα παιχτούν όλα. Περιθώριο τυπικά υπάρχει μέχρι τις 19 Ιουλίου και θεωρητικό dead line υπάρχει στις 30 Ιουνίου, όμως ο Μάϊος θα είναι ο καθοριστικός μήνας.

Κανείς δεν μπορεί να γνωρίζει τι γίνεται πίσω από τις κλειστές πόρτες και πως αλλάζουν ακόμα και μέσα στο ίδιο εικοσιτετράωρο οι τακτικές και οι στρατηγικές. Όλα τα όπλα έχουν βγει και η σέντρα έχει γίνει. Το ματς όμως είναι κεκλεισμένων των θυρών. Αλίμονο κι αν ήταν αλλιώς.

Δεν θα μπω στις λεπτομέρειες που γράφουν κάθε τόσο τα δελτία, οι εφημερίδες, οι ιστοσελίδες στο διαδίκτυο. Γράφουν ό,τι τους λένε, ό,τι διαβάζουν και ότι ψυχανεμίζονται. Αν θέλεις να γράψεις αυτή τη στιγμή κάτι δεν έχεις άλλο δρόμο από την "οσμή" και την "πληροφορία", από ότι μυρίζεσαι και από ότι σου σφυρίζουν στο αυτί. Γι αυτό δεν θα μπω σε λεπτομέρειες. Θα θυμίσω όμως τις αδρές γραμμές αυτής της σύγκρουσης.

Η Ελλάδα κραδαίνει το γεωπολιτικό επιχείρημα. Το είχαν κάνει με δηλώσεις τους ο Καμμένος, ο Κοτζιάς, ο Λαφαζάνης και άλλοι, το σχηματοποιεί τώρα ο Τσίπρας με την απειλή δημοψηφίσματος που θα λύσει τα χέρια της αριστερής κυβέρνησης σωτηρίας να αλλάξει προσανατολισμούς και να φύγει έξω από το ευρώ ή να δει άλλες στρατηγικές συμμαχίες, καθώς σήμερα δεν έχει τέτοια εντολή.  

Η Δύση γενικώς (ΗΠΑ και ΕΕ) έχουν λάβει το μήνυμα και αποφάσισαν να διατηρήσουν την Ελλάδα πάσει θυσία στο ευρώ και στον δυτικό της προσανατολισμό. Μαλώνουν στο πως θα γίνει αυτό. 

Ο Σόιμπλε (και η Μέρκελ αν και αυτή μοιάζει λίγο διστακτική) θέλουν απόβαση. 

Θέλουν να γίνει το ίδιο που έκαναν στις 13 Μαΐου 1854 όταν οι Αγγλο-Γάλλοι αποβιβάστηκαν στον Πειραιά και έτσι ο Γαλλικός (και Αγγλικός) στόλος κατέλαβε την πρωτεύουσα. Η Δύση επέβαλε την Ελλάδα την πολιτική της που τότε ήταν ουδετερότητα στον κριμαϊκό πόλεμο.

Το ίδιο έκαναν τον Σεπτέμβριο του 1915 όταν αποβιβάστηκαν στην συμπρωτεύουσα (με την επίκληση του Βενιζέλου τότε) και τον Νοέμβριο του 1916 όταν και πάλι ο Γαλλικός (και Αγγλικός) στόλος αποβιβάστηκε στον Πειραιά και κατέλαβε την πρωτεύουσα. Τότε επέβαλαν στην Ελλάδα την πολιτική της δύσης που ήταν όχι η ουδετερότητα αλλά η συμμετοχή της στον μεγάλο πόλεμο.

Βεβαίως και τον Οκτώβριο του 1944 οι Άγγλοι (έχοντας το ελεύθερο από τη συμφωνία τη Γιάλτας) αποβιβάστηκαν στον Πειραιά και καθάρισαν την πρωτεύουσα τον Δεκέμβρη του 1944 από τα μιάσματα επιβάλλοντας την πολιτική της Δύσης που ήταν συμμετοχή της Ελλάδας στον ψυχρό πόλεμο. 

Μια απόβαση θέλουν και πάλι, μόνο που τώρα δεν θα έρθει ο στόλος αλλά θα κλείσει την στρόφιγγα η ΕΚΤ και ο Ντράγκι. Αντί για να τρομοκρατήσουν τους Έλληνες και να κάμψουν την αντίστασή τους με τα κανόνια και τις Ναπάλμ, θα χρησιμοποιήσουν αυτή τη φορά τα ΑΤΜ. Αυτό υπόσχεται ο Σόιμπλε και το θεωρεί πως θα αποδώσει στη Δύση το μέγιστο όφελος. Γιατί έτσι θα αποφύγει τον ενοχλητικό Σύριζα και θα σπρώξει την αριστερά και τις λαϊκές αντιδράσεις που εκδηλώνονται σε ολόκληρη την Ευρώπη στο περιθώριο. 

Το ΔΝΤ και η ΕΕ βλέπουν και άλλη λύση πλην της απόβασης που μπορεί να επιφέρει ατύχημα και απώλεια της Ελλάδας από το στρατόπεδο της Δύσης. Η γραφειοκρατία των Βρυξελλών θα ήταν πρόθυμη να χρηματοδοτήσει την Ελλάδα ακόμα και χωρίς κανένα προαπαιτούμενο προκειμένου να εξασφαλιστεί η ηρεμία της ευρωζώνης, όμως η φωνή τους δεν είναι πολύ δυνατή. Παιχνίδια πολέμου δεν θέλουν και οι ΗΠΑ που όμως θα υποχωρήσουν αν οι διαβεβαιώσεις του Σόιμπλε πείσουν ότι η δυναμική μέθοδος θα είναι αποτελεσματικότερη.

Μόνη αντίδραση του ελληνικού λαού είναι η ομοψυχία του. Αυτή η ομοψυχία βάλλεται καθημερινά αλλά ακόμα αντέχει. Μάλιστα το ποσοστό όσων προτιμούν τη δραχμή ανεβαίνει ακόμα και στα γκάλοπ των καναλιών που το δίνουν γύρω στο 40%. Το ποσοστό αυτό στο ευρωβαρόμετρο (της δημοσκόπησης που κάνει η ΕΕ) ήταν 52% υπέρ της δραχμής. Όμως σημασία δεν έχουν τα ποσοστά, σημασία έχει η διορατικότητα των διαπραγματευτών μας (Τσίπρας, Βαρουφάκης κλπ.) και η αντοχή του κόσμου. Που όσο δείχνει να αψηφά τον φόβο της δραχμής τόσο πιο δυνατός σύμμαχος της κυβέρνησης γίνεται ... και επομένως τόσο πιο θετικά συμβάλει στο ενδεχόμενο μιας λύσης θετικής για την Ελλάδα. Αντέχει ο κόσμος αλλά να δούμε για πόσο ακόμα... 

Ο μόνος πολιτικός που θα μπορούσε στο μέλλον να "κοντράρει" τον Αλέξη Τσίπρα είναι ο Γιάννης Βαρουφάκης!

Μέρα Μαγιού μου μίσεψες!

Πολλά έχουν γραφτεί για τον Μάϊο και για την Πρωτομαγιά, τίποτε δεν φτάνει όμως τους στίχους του Γιάννη Ρίτσου που, χάρη στον Μίκη Θεοδωράκη, τους έχουμε τραγουδήσει όλοι κι όχι μόνο μια φορά:

Μέρα Μαγιού μου μίσεψες, μέρα Μαγιού σε χάνω

Μετά τη σφαγή στη ματωμενη πρωτομαγιά της Θεσσαλονίκης, λίγα λουλούδια

Ο Ρίτσος εμπνεύστηκε από μια φωτογραφία της μάνας που έκλαιγε τον σκοτωμένο γιο της στα αιματηρά επεισόδια της διαδήλωσης των καπνεργατών την Πρωτομαγιά του 1936 στη Θεσσαλονίκη. 

Πενήντα χρόνια πριν (το 1886) είχε γίνει η μεγάλη εργατική διαδήλωση στο Σικάγο εξ αιτίας της οποίας η πρωτομαγιά ονομάστιηκε "εργατική". Το αίτημα ήταν "τα τρία οχτάωρα", οχτώ ώρες δουλειάς, οχτώ ώρες ύπνου και οχτώ ώρες ελεύθερες. Αίτημα πού παραμένει επίκαιρο και στις μέρες μας.

Τα επεισόδια της εργατικής πρωτομαγιάς του '36 προκλήθηκαν από εκτεταμένες προβοκάτσιες των Μεταξικών που οδήγησαν στην επιβολή της δικτατορίας της 4ης Αυγούστου.

Ας είμαστε σοβαροί! Για να διαπραγματευτεί το Χρέος, την Ανάπτυξη και την Παραγωγικότητα δεσμεύτηκε η κυβέρνηση και όχι για το e-mail Χαρδούβελη!!!

Ήθελα να γράψω κάτι για τον Μάη και την χαρά της ζωής αλλά τα πράγματα με αναγκάζουν να γράψω για τα καθημερινά. Η κατάσταση των σχέσεων Σύριζανέλ-Ευρωπαίων έχει φτάσει σε κρίσιμο σημείο και από μέρα σε μέρα θα προκύψει μια συμφωνία ή το "ατύχημα" δηλαδή η μη πληρωμή κάποιας υποχρέωσης στο ΔΝΤ. Η διάθεση της κυβέρνησης να βρει οπωσδήποτε μια λύση είναι πλέον εμφανής και θεωρώ ότι χρειάζεται μια εξήγηση του φαινομένου πέρα από την επιχειρηματολογία της ίδιας της κυβέρνησης και των κύκλων της.

Να σημειώσουμε πριν από όλα κάτι σημαντικό: Αυτή τη στιγμή διαπραγματευόμαστε μεν αλλά δεν βρισκόμαστε στην ΚΥΡΙΑ ΔΙΑΠΡΑΓΜΆΤΕΥΣΗ, είμαστε στην ενδιάμεση συμφωνία, στην προσωρινή λύση μέχρι να μπούμε στο "ψητό".

Μην ξεχνάμε ότι η κύρια διαπραγμάτευση θα γίνει τον Ιούνιο, μέχρι τις 19 Ιουλίου το αργότερο όπως είπαμε. 

• Τότε θα μπει το θέμα της ΑΝΑΔΙΑΡΘΡΩΣΗΣ (ή κουρέματος) του χρέους και τα διηνεκή ομόλογα ή τα σουάπς που έχει προτείνει στην ΚΤΕ ο Βαρουφάκης.
• Τότε θα μπει το θέμα της ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ όλου του ελληνικού προγράμματος με τις ισχύουσες σήμερα προβλέψεις για πλεονάσματα 4,5% και αποπληρωμές 9 δις. ευρώ τον χρόνο.
• Τότε θα μπει το θέμα της ΑΝΑΠΤΥΞΙΑΚΉΣ ΠΟΡΕΊΑΣ της Ελλάδας για να είναι σε θέση να αποπληρώσει τα δάνεια και να ανατάξει την οικονομία της.
• Τότε θα συζητηθεί και το μοντέλο ανταγωνιστικότητας που θα ακολουθήσει η χώρα (επομένως και τα εργασιακά). 

Τότε θα μετρήσουν τα οικονομικά και γεωπολιτικά επιχειρήματα που μπήκαν στην επικαιρότητα άκαιρα (πολύ πρόωρα) καθώς βιάστηκε να μας κάψει ο Σόιμπλε πριν καν φτάσουμε στην διαπραγμάτευση.

Ο Σύριζα θέλει (ΠΡΕΠΕΙ να θέλει) να φτάσει στην κύρια διαπραγμάτευση πριν πει το οποιοδήποτε ΟΧΙ. Δεν θέλει να πάμε από ασφυξία ούτε να παίξει όλα του τα χαρτιά στη φάση αυτή. Τον σπρώχνουν όμως προς τα εκεί απειλώντας την οικονομία με διάλυση και κατηγορώντας τον για έλλειψη συνεργασίας, για οκνηρία και άλλες αηδίες.

Μην ξεχνάμε ότι στη φάση αυτή διαπραγματευόμαστε την λήψη κάποιων χρημάτων έναντι της συμφωνίας του Σαμαρά που έληγε στις 28 Φεβρουαρίου και παρατάθηκε ως το τέλος Ιουνίου. Να τα δώσεις όλα (ακόμα και δημοψήφισμα να κάνεις) για θέματα όπως οι μειώσεις των επικουρικών, ο ΦΠΑ στα νησιά και οι άλλες κόκκινες γραμμές μας δεν είναι λογικό, όταν έπονται τα σοβαρά θέματα του χρέους, του πλεονάσματος, των αποπληρωμών, της ανάπτυξης.

Ας το έχουν αυτό υπ' όψιν τους όσοι θέλουν ρήξη εδώ και τώρα. 

Δεν είναι εδώ και τώρα τα σημαντικά ζητήματα, είναι τα δευτερεύοντα που γίνονται σπουδαία μόνο όταν εμείς τα ανάγουμε σε κορυφαία. Εντάξει, δεν θέλουμε υφεσιακά μέτρα (για φέτος) και θέλουμε μείωση της υποχρέωσης πλεονάσματος για το 2015 στο 1,4% αλλά όταν αυτά δεν γίνονται απολύτως αποδεκτά δεν προχωράμε αμέσως σε ρήξη. Αυτή τη στιγμή. στον κόσμο που έχει πάθει τα πάνδεινα επί τέσσερα χρόνια, οι κόκκινες γραμμές για το 2015 φαίνονται ωραίες αλλά δεν δικαιολογούν ένα ολοκληρωτικό πισωγύρισμα. Η ρήξη σήμερα δεν φαίνεται δικαιολογημένη και γι αυτό δεν έχει την στήριξη του κόσμου. Πρέπει συνεπώς να αναδιαταχθούν πραγματικά οι τακτικές και η στρατηγική της κυβέρνησης. 

Πρέπει να πάμε πάση θυσία στην κύρια διαπραγμάτευση και εκεί, αν συναντήσουμε το ίδιο τείχος να μην κάνουμε πίσω ΟΥΤΕ ΕΝΑ ΒΗΜΑ. να μην συζητήσουμε έντιμο συμβιβασμό αλλά ΝΑ ΑΠΑΙΤΗΣΟΥΜΕ δίκαιη και βιώσιμη λύση για το χρέος και την ανάπτυξη. Και εκεί να εκδηλώσουμε τη διαφωνία μας είτε μέσω Βουλής είτε μέσω δημοψηφίσματος είτε με όποιον άλλον τρόπο αποφασίσει η κυβέρνηση.

Αν κάνουμε τη ρήξη, σημασία δεν έχει τόσο η τυπική επικύρωση του λαού όσο η ουσιαστική δικαιολόγηση της ρήξης. Πρέπει να γίνει γιατί διαφωνούμε στα ΜΕΓΑΛΑ ζητήματα που υποσχέθηκε να διαπραγματευτεί ο Σύριζα και όχι στα δευτερεύοντα της παλιάς συμφωνίας Σαμαρά.

Στον λαό ο Σύριζα είπε ότι θα παλέψει για το Χρέος, για την Ανάπτυξη, για το νέο μοντέλο Παραγωγικότητας και όχι για το e-mail Χαρδούβελη που του προέκυψε σαν ένα χαμηλό εμπόδιο και κινδυνεύει να γίνει βουνό με την σοβαρότητα που το αντιμετωπίζουμε. Αν διαφωνήσουμε με τους Ευρωπαίους για τα σημαντικά ζητήματα που ο Σύριζα (και οι Ανελ) ανέλαβε να αντιμετωπίσει, τότε αξίζει να προτείνει στον λαό την ρήξη και θα έχει κάθε λόγο να εξηγήσει γιατί την προτείνει.

Όσο η ρήξη ΤΩΡΑ απομακρύνεται (με έναν επώδυνο συμβιβασμό), τόσο η ρήξη ΜΕΤΑ γίνεται πιο πιθανή!

ΒΑΡΟΥΦΑΚΗΣ ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΕΤΑΙΡΟΥΣ: «Εμείς πήγαμε με την αίσθηση ότι μια συμφωνία είναι μια συμφωνία, ότι όταν σφίγγουμε το χέρι και λέμε ότι αυτό σημαίνει το "α" και όχι το "β" σημαίνει το "α" και όχι το "β". Από την άλλη πλευρά δυστυχώς δεν επεδείχθη η ίδια προσήλωση στη μπέσα». 

Ακούω για τον επώδυνο συμβιβασμό στον οποίο θα υποχρεωθούμε να προσχωρήσουμε. Βγήκαν και οι λίστες με τις υποχωρήσεις μας.

Βλέπω πως ο Βαρουφάκης θυσιάστηκε στον βωμό του κόμπλεξ του Σόιμπλε. (σημείωση: είναι το κόμπλεξ άραγε ή η άρνηση πληρωμής του σουάπ του Σημίτη που πληρώνει ο Yanis;, θα το μάθουμε σύντομα).

Διαβάζω πως όλα αυτά τα είχαν προβλέψει και τα είχαν σχεδιάσει οι Ευρωπαίοι που μας έπιασαν στον ύπνο και μας εξαπάτησαν ταυτόχρονα. Άλλον Ντράγκι περιμέναμε κι άλλος μας βγήκε. Άλλον Νταϊσεμπλουμ θέλαμε κι άλλος μας προέκυψε.

Σωστά όλα και καλώς γι αυτούς (κακώς για εμάς) φτιαγμένα. Τώρα πιεζόμενοι ασφυκτικά θα υπογράψουμε κάποια μέτρα για να πάρουμε χρηματοδότηση ώστε να μην έχουμε πιστωτικό γεγονός.

Η χρηματοδότηση αυτή, φυσικά, θα είναι επίσης λειψή και ατελής. Θα εξακολουθήσουν οι πιέσεις καθώς η διαπραγμάτευση στην ουσία θα γίνει μετά. Η διαπραγμάτευση μέχρι τώρα γινόταν για να φτάσουμε ως τον Μάϊο-Ιούνιο σώοι και να διαπραγματευτούμε την ΝΕΑ ΣΥΜΦΩΝΙΑ (τρίτο μνημόνιο) με στόχο την αναδιάρθρωση του χρέους και τα αναπτυξιακά μέτρα για τα επόμενα χρόνια. Προσπάθησαν να μας σταματήσουν πριν φτάσουμε εκεί. Εν μέρει τα κατάφεραν και γι αυτό θα αναγκαστούμε να υποχωρήσουμε σε κάποια πράγματα για να μπορέσουμε να διαπραγματευτούμε το νέο μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα.

Εκεί όμως τα πράγματα δεν θα έχουν επιστροφή. Εκεί δεν θα πρόκειται για μια χρηματοδότηση ολίγων δισ. ώστε να κυλήσουν οι 4-5 μήνες, αλλά για μια συμφωνία που θα επιτρέπει στην Ελλάδα να αναπτυχθεί για να μπορεί να αποπληρώνει τις υποχρεώσεις στις οποίες θα συμφωνήσει.

Είναι όμως διατεθειμένη η Ευρώπη να φτάσει σε μια τέτοια συμφωνία με την Ελλάδα; Άγνωστο! Μπορεί σε αυτό το θέμα να της επιβληθεί η Αμερική; Άγνωστο!

Το θεωρούσα βέβαιο αλλά βλέπω πως δεν είναι. Οι ΗΠΑ θα πιέσουν όσο μπορούν για να μην μεταπηδήσουμε στο κενό, όμως ίσως αναγκαστούν να αφήσουν την Ευρώπη και να προσπαθήσουν να μας δέσουν αλλιώς. Ίσως αφήσουν τον Σόιμπλε και την Μέρκελ που θέλουν σώνει και καλά να μας βγάλουν στο περιθώριο να το κάνουν για να μας τιμωρήσουν. Να γίνουμε το αντιπαράδειγμα για όποιον άτακτο προκύψει στο μέλλον. Σε αυτή την περίπτωση ίσως το γεωπολιτικό επιχείρημα να μην  φτάσει και η Αμερική να επιχειρήσει μαζί μας με άλλα όπλα και άλλα μέσα (καρότα και μαστίγια).

Η ΕΕ και η Ευρωζώνη, αποδεικνύονται πολύ μαφιόζοι για μια αριστερή κυβέρνηση που προχωράει με "τον σταυρό στο χέρι". Νομίζω πως κάθε μέρα που περνάει, η αίσθηση ότι πρέπει να τελειώσουμε με αυτούς θα κυριαρχεί. Όσο η ρήξη ΤΩΡΑ απομακρύνεται, τόσο η ρήξη ΜΕΤΑ γίνεται πιο πιθανή.

Η μαλακή χλόη

Ο φιλόσοφος μοιάζει με τον άνθρωπο που κάθεται στη στεριά και βλέπει τον σκληρό πόνο του όμοιού του που παραδέρνει είτε στην ταραγμένη θάλασσα είτε στη μάχη κάτω εκεί στον κάμπο, χωρίς ο ίδιος να παίρνει μέρος στον κίνδυνο.

Θρονιασμένος στα ύψη που του εξασφαλίζει η γνώση, σκύβει προς τους άλλους ανθρώπους, τους βλέπει να τρέχουν εδώ κι εκεί, να ζητούν στην τύχη τον δρόμο της ζωής, να τσακώνονται για την εξυπνάδα τους, για την καταγωγή τους, να ιδρωκοπούν μέρες και νύχτες, με αμέτρητο κόπο, για να σκαρφαλώσουν στις κορυφές του πλούτου ή για να αρπάξουν την εξουσία.

Τι κακόμοιρα μυαλά! Τι στραβωμένες καρδιές! Σε σκοτάδια και σε κινδύνους σέρνουν τη λιγοστή ζωή που έχουν για να ζήσουν.

Μας το λέει φωναχτά η φύση. Για την ευτυχία μας φτάνει απόνετο σώμα και ατάραχο πνεύμα. Αν λείπουν από το σπίτι μας τα χρυσωμένα αγάλματα νέων, που με τις αναμμένες λαμπάδες θα φωτίζουν τα νυχτερινά όργια, κι αν οι κιθάρες δεν αντιλαλούν μέσα στα απλόχωρα και χρυσωμένα σαλόνια μας, εμείς έχουμε την μαλακή χλόη δίπλα στο γάργαρο ποτάμι. Ξαπλωμένοι εκεί με φίλους, κάτω από τα κλαριά ενός μεγάλου δέντρου, σβήνουμε την πείνα μας με ένα λιτό γεύμα, την ώρα που ο καλός καιρός μας χαμογελά και η εποχή του χρόνου σπέρνει λουλούδια στα χλωρά χόρτα.

ΛΟΥΚΡΗΤΙΟΣ De rerum natura μτφρ. Χ.Θεοδωρίδης

Ο Λουκρήτιος ήταν οπαδός του Επίκουρου. Από αυτόν σώθηκαν αποσπάσματα και επιστολές του καθώς το έργο του Επίκουρου θεωρήθηκε κύριος εχθρός της θρησκείας και εξαφανίστηκε εξ ολοκλήρου (ενώ σώθηκε ολόκληρος ο Πλάτωνας με τον οποίο ο Επίκουρος βρισκόταν σε αντίθεση). Σώθηκαν πολλά επικούρεια αποσπάσματα καθώς πάρα πολλοί έγραφαν γι αυτόν και την φιλοσοφία του.

Γιατί είμαι αισιόδοξος

Το ακριβές σημείο στο οποίο βρίσκεται η διαπραγμάτευση είναι πια ευρέως γνωστό. Εμείς έχουμε το γεωπολιτικό επιχείρημα, εκείνοι το οικονομικό. Εμείς απειλούμε τους Αμερικανούς (και επομένως εξ αντανακλάσεως τους Γερμανούς) μέσω των σχέσεών μας με τους Ρώσους και τους Κινέζους και εκείνοι μας απειλούν με την οικονομική ασφυξία του τραπεζικού μας συστήματος. Καθώς η μόνη πηγή εισροών χρήματος στις τράπεζες είναι η ΕΚΤ, οι αντίπαλοί μας έχουν ένα όπλο που το χρησιμοποιούν μέχρι τώρα απροκάλυπτα αλλά έχουν περιθώριο και για παραπάνω σφίξιμο. Θέλουν, έτσι, να προκαλέσουν προβλήματα στην καθημερινότητα των πολιτών που θα μειώσουν την επιρροή της κυβέρνησης και θα την κάνουν να βιαστεί να κλείσει όπως-όπως την διαπραγμάτευση με ένα συμβιβασμό. Γι αυτό και το πιο μεγάλο παιχνίδι το παίζει ο ίδιος ο λαός που εξακολουθεί να στηρίζει τον τρόπο που διαπραγματεύεται η κυβέρνηση και γι αυτό η εγχώρια 5η φάλαγγα τα δίνει τώρα τελευταία όλα για να φθείρει την κυβέρνηση όσο γίνεται περισσότερο, έστω και με τουφεκιές στον αέρα (βλέπε Κατρούγκαλος, Κωνσταντοπούλου κλπ.). Ωραία, γνωστά όλα αυτά και τα βλέπουμε να εκτυλίσσονται κάθε μέρα μπροστά στα μάτια μας.

Ας δούμε όμως τώρα το οικονομικό παιχνίδι με περισσότερες λεπτομέρειες. Μέχρι στιγμής η Ελλάδα αντιστέκεται. Δεν σταμάτησε να πληρώνει μισθούς και συντάξεις και κατάφερε να πληρώσει τις δόσεις του ΔΝΤ. Που τα βρίσκει τα λεφτά;

Πέρα από τους εμφανείς πόρους (φόροι, ΦΠΑ, ρυθμίσεις) νομίζω πως χρησιμοποίησε και μια ένεση 3-5 δισ. από ένα swap που έφτιαξε γρήγορα-γρήγορα με την Goldman Sachs. Δεν έχει γίνει καμιά σχετική ανακοίνωση και ξεσηκώθηκε ένας θόρυβος γι αυτό το swap από κάτι που έγραψε η "ναυτεμπορική" και αναπαρήγαγαν κάποιοι Συριζαίοι και μη (ο Καζάκης κυρίως). Το πιθανότερο είναι ότι πρώτα φτιάξαμε το ομόλογο αυτό που μας έδινε τη δυνατότητα να "ζήσουμε" τρεις τέσσερις μήνες χωρίς χρήματα από τους σφιχτοχέρηδες και μετά ξεκινήσαμε την διαπραγμάτευση στην οποία -μην το ξεχνάμε- ζητούσαμε γέφυρα για 3-4 μήνες, όσο δηλαδή είμασταν σίγουροι ότι αντέχαμε. Προφανώς οι αντίπαλοί μας (λέγονται πιο ευγενικά και "εταίροι") έχουν σκυλιάσει με τον Βαρουφάκη γι αυτόν ακριβώς τον λόγο. 

Και όχι μόνο γι αυτό ... Έχουν σκυλιάσει γιατί στην Αμερική μίλησε με τον ειδικό δικηγόρο στις αναδιαρθρώσεις χρέους και χρεοκοπίες και γιατί η Βουλή έφτιαξε μια επιτροπή με διάφορους "παραλίες" που μάχονται τα διεθνή θαλασοδάνεια και υπολογίζει δραχμή τη δραχμή το επονείδιστο χρέος. Βλέπουν δηλαδή ότι η Ελλάδα προετοιμάζεται για το GREXIT ή την χρεοκοπία ΕΝΤΟΣ ΕΥΡΩ χωρίς να το διαλαλεί και να το διαφημίζει όπως κάνουν κάθε μέρα οι αντίπαλοί μας. Αυτοί είναι (ο Σόιμπλε και ο Σλοβένος και ο Μαλτέζος και όποιος άλλος υπουργός θέλει να τον υπηρετεί) που μας διεβεβαιώνουν ότι το πρόβλημα το έχει η Ελλάδα και μας απειλούν ακριβώς με αυτό που φοβούνται. Την μια πετάγεται ο Σλοβένος και μας καταχεριάζει, την άλλη ο Μαλτέζος λέει "διώξτε τους Έλληνες" και από κοντά τα διεθνή έντυπα αναρωτιούνται αν ο Yanis τα έχει παίξει. Αν είναι τόσο σίγουροι, ποιος ο λόγος να το φωνάζουν;

Αλήθεια, έχετε σκεφτεί γιατί μας λένε συνέχεια ότι δεν θα πάθουν τίποτε από το GREXIT ή την χρεοκοπία μας και ότι είναι θωρακισμένοι και τεθωρακισμένοι; Έχετε σκεφτεί ότι το Ευρώ είναι ένα νόμισμα ΟΧΙ ΣΑΝ ΤΑ ΑΛΛΑ και μπορεί να διαλυθεί εύκολα στα εξ ων συνετέθη; Έχετε σκεφτεί πόσο πολύ φοβούνται αυτό το ενδεχόμενο; Κι όταν ο Βαρουφάκης απαντά πολύ ήρεμα και πολύ ψύχραιμα ότι "εμείς δεν θα πάμε πίσω ούτε ένα βήμα" και ταυτόχρονα ακόμα πιο ήρεμα και πιο ψύχραιμα συμπληρώνει "θα καταλήξουμε σε συμφωνία ΟΠΩΣΔΗΠΟΤΕ" καταλαβαίνετε ποιο ακριβώς μήνυμα στέλνει;

Τους λέει ότι εμείς δεν πάμε πίσω και θα φτάσουμε σε συμφωνία γιατί θα κάνετε πίσω εσείς. Αρκεί να αντέξουμε ως τις 20 Ιουλίου που πρέπει η ΕΚΤ να πάρει χρήμα πολύ και μαζεμένο. Ίσως να ετοιμάζει και νέο swap ο Yanis κι ας παθαίνει εγκεφαλικό ο Καζάκης όταν ακούει τέτοια πράγματα.

Στο μεταξύ οι Έλληνες θέλουν συμφωνία με την ΕΕ σε ποσοστά 72% λένε τα γκάλοπ. Τα πιστεύετε; Εγώ τα πιστεύω γιατί αυτό μου λέει το περιβάλλον μου, τα ακούσματά μου. Επίσης όμως πιστεύω ότι αν αυτή η κυβέρνηση βγει στον κόσμο και πει ότι εντός Ευρωζώνης είμαστε χαμένοι, ο κόσμος θα την ακούσει. Για να το κάνει αυτό όμως, πρέπει τα πράγματα να έχουν φτάσει στο απροχώρητο, κι αυτό καθόλου δεν συμβαίνει αυτή τη στιγμή. Γι αυτόν τον λόγο προβλέπω ότι θα έρθουμε τελικά σε συμφωνία.

Δεν θα πάμε στο εθνικό νόμισμα που θα ήταν μια ανακούφιση και μια διέξοδος και που θα έφερνε ανάπτυξη και απασχόληση αλλά θα συνεχίσουμε με τους Σταυροφόρους και τη Φραγκιά. Όμως κι εκεί δεν θα είμαστε εντελώς χαμένοι.

Αν η διαπραγμάτευση ολοκληρωθεί επιτυχώς (και υπάρχουν πολλά σημάδια που δείχνουν κάτι τέτοιο) θα μπορέσουμε να απαλλαγούμε από το καθημερινό άγχος των πληρωμών και των δόσεων (με μια αναδιάρθρωση του χρέους) και θα μπορέσουμε να επωφεληθούμε της χαλάρωσης που προσφέρει η ΕΚΤ σε όλους πλην ημών, γιατί είμαστε προς το παρόν άτακτοι. Μπαίνοντας σε τάξη θα χάσουμε την ευκαιρία του εθνικού νομίσματος αλλά θα μείνουμε σε μια παρέα που έστω και γεμάτη σφιχτούς και μίζερους ανθρώπους έχει ωστόσο μια αίγλη και μια γλυκιά ντεκαντάνς να μας προσφέρει.

Η ανισορροπία μεταξύ της Πολιτικής και της Οικονομικής δύναμης της Γερμανίας, μας δίνει τα περιθώρια ελιγμών

Πάλι τι ίδιο σκηνικό είχαμε χτες. Μετά τον Σόιμπλε που έλεγε πως ό,τι κι αν πάθουν οι Έλληνες τους αξίζει, ήρθε η Μέρκελ να πει πως ό,τι κι αν γίνει η Ελλάδα δεν πρέπει να στερηθεί της ρευστότητας και ακολούθησε ο Σόιμπλε λέγοντας ότι λύση στο Γιουρογκρουπ (την Ευρωομάδα) δεν προβλέπεται.

• Το σκέλος "Γερμανία της Οικονομίας" έχει αποφασίσει ότι παρά το ρίσκο και τις απώλειες, δεν μας θέλει στο ευρώ. Γι αυτούς με την παραμονή μας στο ευρώ συνιστούμε μεγαλύτερο πρόβλημα από αυτό που αποφεύγουν. Η απόφασή τους είναι να οδηγηθεί ο Σύριζα είτε στην αυτοκτονία (έντιμη παράδοση) είτε στο εκτελεστικό απόσπασμα (οικονομική ασφυξία και επάνοδος των "προθύμων"). Αυτό το σκέλος το εκφράζει ο Σόιμπλε, το διαφημίζει η ΜΠΙΛΝΤ, το ενστερνίζονται αναγκαστικά και οι λοιποί Ευρωπαίοι "ηγέτες" και "ηγετίσκοι".
• Το σκέλος "Γερμανία της Πολιτικής" είναι διστακτικό. Βλέποντας το γεωπολιτικό ρίσκο που θα έχει για τις ΗΠΑ η αποχώρηση της Ελλάδας από την ευρωπαϊκή οικογένεια (είτε μείνει είτε όχι στους θεσμούς) αναγκάζεται σε συμβιβασμούς. Το ενδεχόμενο να ακολουθήσει η Ελλάδα μιαν ανεξάρτητη πολιτική τρομάζει τις ΗΠΑ που θα πρέπει πλέον να επέμβουν εδώ ανοιχτά. Μη έχοντας και την Τουρκία πειθήνιο σύμμαχο, αυτή η επέμβαση γίνεται αμφιλεγόμενη με αποτέλεσμα να προτιμούν την παραμονή των πραγμάτων ως έχουν. Το σκέλος αυτό το εκφράζει η Μέρκελ και το μήνυμα έχει ληφθεί και έχει καταποθεί αμάσητο από τους Γιούνκερ, Ντουσκ κλπ. Γι αυτό με πολλή πίκρα λένε όπου σταθούν και όπου βρεθούν ότι είμαστε πολύ μπαγάσηδες αλλά παρ' όλα αυτά μας θέλουν. 

Η Γερμανία συνεχίζει να παραπαίει ανάμεσα στην οικονομική της δύναμη και την πολιτική της αδυναμία. Χωρίς στρατό και με κρατική οντότητα απόλυτα εξαρτημένη από τις ΗΠΑ, η Γερμανία δεν μπορεί να κάνει βήμα χωρίς την έγκριση της Αμερικής και κάνει μόνο όσα βήματα της υπαγορεύει η Αμερική χωρίς αντιρρήσεις. Δεν δώχνει την Ελλάδα όπως θα ήθελε, επιβάλει κυρώσεις στη Ρωσία όπως δεν θα ήθελε και εκδηλώνει τον ηγεμονισμό της με μια αυτοσυγκράτηση που καθόλου δεν της πηγαίνει ιστορικά. Τα κάνει όλα αυτά γιατί είναι εξαρτημένη.

Ερώτημα: Είναι τόσο μεγάλη η γερμανική εξάρτηση από τις ΗΠΑ; Απάντηση: Ναι, τόσο μεγάλη! 

Ας μην ξεχνάμε ότι δεν οφείλει και λίγα η Γερμανία στην Αμερική. Αναφέρω τα τρία από τα σημαντικότερα γεγονότα που ΣΥΝΑΠΟΤΕΛΟΥΝ και ΣΥΝΔΗΜΙΟΥΡΓΗΣΑΝ κατά 99% το φαινόμενο που λέγεται σήμερα Γερμανία.

α.-  Μετά από έναν πόλεμο που θα έπρεπε (με όρους ιστορικούς, όχι ηθικούς) να την έχει μετατρέψει σε χωράφι για εκατό χρόνια, η Γερμανία έσβησε τα χρέη της το 1953 χάρη στο πυρηνικό οπλοστάσιο της Αμερικής που επέβαλε αυτή τη λύση, 

β.- Βιομηχανοποιήθηκε άμεσα χάρη στις πολιτικές των ΗΠΑ που ήθελαν δυο ανίσχυρους πόλους (Γερμανία στην Ευρώπη και Ιαπωνία στην Ασία) σαν κέντρα των περιοχών που θα απορροφούσαν το εμπορικό τους πλεόνασμα (τότε είχαν άφθονο) και θα στήριζαν το ενιαίο αμερικανικό παγκόσμιο νομισματικό σύστημα (δολάριο αντί χρυσού, Μπρέντον Γουντς).
γ.- Υπό την ασφυκτική πίεση της Αμερικής οι Ευρωπαίοι παραμέρισαν τον φόβο και το μίσος που έτρεφαν για τους Γερμανούς και ενώθηκαν μαζί τους σε μια οικονομική ζώνη που αποτέλεσε τον ζωτικό χώρο που έψαχναν ο Μπίσμαρκ παλιότερα και ο Χίτλερ πιο πρόσφατα.

δ.- Επανενώθηκε υπό την ηγεσία της Ομοσπονδιακής Γερμανίας όταν κατέρρευσε το ανατολικό σύστημα με ενέργειες εξ ολοκλήρου αμερικανικές και με μεταψυχροπολεμικές ρυθμίσεις εξ ολοκλήρου αμερικανικές επίσης (συμφωνία 2+4).

Όλα αυτά δεν έγιναν αζημίως. Αποδέχτηκαν οι Γερμανοί να πληρώσουν με την απώλεια της δικής τους εθνικής ανεξαρτησίας. Δέχτηκαν να ανταλλάξουν την ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΙΣΧΥ με την ΠΟΛΙΤΙΚΗ ΑΔΥΝΑΜΙΑ. Ήταν ένα καλό ντηλ που εξηγεί την στάση των Γερμανών τα τελευταία 70 χρόνια από την λήξη του Β' Παγκόσμιου Πολέμου. 

Μέσα σε αυτό το πλαίσιο παλεύει η αριστερή κυβέρνηση της Ελλάδας να επιζήσει. καταδιωκώμενη από τον Σόιμπλε και ελπίζοντας στον Ομπάμα και τη Μέρκελ. Μπορεί να μην είναι πολύ "αριστερό" ένα τέτοιο σκηνικό, είναι όμως η πραγματικότητα. και ελπίζουμε ότι από την σύγκρουση αυτή δεν θα τσακιστούμε. Γιατί εδώ, ισχύει πραγματικά το απόφθευγμα του Νίτσε "ότι δεν με σκοτώνει με κάνει πιο δυνατό!"

Η δυνατότητα της Ελλάδας να αποφασίζει σε διεθνές επίπεδο είναι πολύ μικρή. Μπορεί μόνο να ελίσσεται. Κι αυτοί οι ελιγμοί μπορεί να την βγάλουν στον αφρό, επιτρέποντας στην κυβέρνηση να κυβερνήσει, ή να την ρίξουν στα βράχια επαναφέροντας την παλιά και πρόθυμη ελίτ ξανά στην εξουσία. Προς το παρόν όλοι εύχονται, είτε ειλικρινά είτε υποκριτικά, ο αγώνας μπρα ντε φερ να μας βγει σε καλό. Πολύ σύντομα θα γνωρίζουμε και το αποτέλεσμα.

Όπως λέγαμε και όπως δείχνουν τα πράγματα, στα τέλη Μαΐου θα κριθούν όλα.

Στις 27 Φεβρουαρίου, μια εβδομάδα μετά την συμφωνία της 20ης Φεβρουαρίου στο Ευρωγκρούπ, είχα γράψει ένα άρθρο με τίτλο:

“ΤΕΛΗ ΜΑΪΟΥ ΘΑ ΤΑ ΠΟΥΜΕ ΣΤΑ ΓΟΥΝΑΡΑΔΙΚΑ!

Αποτιμούσα το αποτέλεσμα της διαπραγμάτευσης εκείνης της ημέρας και τις εξελίξεις που αυτό προδιέγραφε και έγραφα κλείνοντας το σχετικό άρθρο :

"Τα πυρά των Γερμανών τα γνωρίζουμε. Θέλουν να μας υποχρεώσουν σε GREXIT.  Θα έχουν πρόβλημα στην ευρωζώνη αν φύγει μια χώρα αλλά το προτιμούν από το να έχουν εμάς εκεί μέσα να απειλούμε πολιτικά την ηγεμονία τους τροφοδοτώντας Ποντέμος, Σιν Φέιν και άλλους παρόμοιους "ταραξίες". Τα δικά μας τα όπλα τα ξέρουμε επίσης. Είναι η γεωπολιτική μας θέση που παράγει και οικονομικά αποτελέσματα και η απόφασή μας να προχωρήσουμε ακόμη και σε στάση πληρωμών ΕΝΤΟΣ ΕΥΡΩΖΩΝΗΣ. Και τα όπλα αυτά (και τα από εδώ και τα από εκεί) είναι πυρηνικά! Τι θα γίνει στα τέλη Μαΐου; ΚΟΛΑΣΗ!" 

Οι εξελίξεις δείχνουν να με επιβεβαιώνουν. Οι Ευρωπαίοι, χορεύοντας στον ρυθμό του Σόιμπλε, συνεχίζουν να αθετούν κάθε υπογραφή τους με τρελά προσχήματα. Κλείνουν την στρόφιγγα της πιστωτικής ασφυξίας παρά πάσα λογική και νομιμότητα στηριγμένη στην ωμή βία του δυνατού Γερμανού που επιβάλει τη γνώμη του στις δορυφορικές χώρες. Ντράγκι υπουργοί οικονομικών της Ευρωζώνης είναι το προνομιακό πεδίο του Σόιμπλε. Όμως το παιχνίδι παίζεται πιο ψηλά από εκεί που φτάνει ο κακός και εκδικητικός Γερμανός. Και εκεί, τα δικά μας όπλα μετράνε.

Όπως φαίνεται η μάχη θα κορυφωθεί τέλη Μαΐου. Εκεί ήταν και της κυβέρνησης η στόχευση όταν ζητούσε μια “γέφυρα” στις 20 Φεβρουαρίου και εκεί θα φτάναμε με μια σχετική οικονομική άνεση αν οι Ευρωπαίοι τηρούσαν τον λόγο τους και τις δεσμεύσεις τους. Μετά τις ελληνικές προτάσεις μεταρρυθμίσεων που έγιναν δεκτές, έπρεπε να ελευθερωθεί η ροή χρήματος στις τράπεζες χωρίς καν τον ELA που είναι έκτακτος μηχανισμός ενίσχυσης. Κι όμως, οι δυνατοί και έντιμοι Ευρωπαίοι (δια μέσου του Ντράγκι) όχι μόνο δεν αποδέχτηκαν τα ελληνικά ομόλογα πράγμα που ήταν υποχρεωμένοι να κάνουν αφού η Ελλάδα ήταν μέσα σε πρόγραμμα (που είχε παραταθεί) αλλά άρχισαν να κόβουν και τον έκτακτο μηχανισμό της ρευστότητας των τραπεζών. Και η Ελλάδα, παρ' όλα αυτά και παρά τις προσδοκίες των έξω γερακιών και της εσωτερικής 5ης φάλαγγας κατάφερε να επιβιώσει και θα ζήσει μέχρι να ολοκληρωθεί η διαπραγμάτευση, δηλαδή τουλάχιστον μέχρι τα τέλη Μαΐου. Τα περιθώρια υπάρχουν μέχρι τις 19 Ιουλίου αλλά η συμφωνία δεν μπορεί να περιμένεοι τόσο πολύ. Θα έχει ολοκληρωθεί το πολύ αρχές Ιουνίου. Και εκεί θα δούμε ποιος θα έχει κερδίσει τελικά.

Οι πιθανότητες πάντως είναι με το μέρος μας, εξ ου και το άγχος του Σόιμπλε και μερικών άλλων τύπων να αποδείξουν ότι το σενάριο που ούτε ήθελαν να το βλέπουν, της χρεοκοπίας ΕΝΤΟΣ ΕΥΡΩ θα είναι και αυτό υπό τον έλεγχό τους. Εδώ είναι που κάνουν λάθος. Χρεοκοπία εντός ευρώ σημαίνει ότι η Ελλάδα θα αποκτήσει το δικό της εθνικό νόμισμα (την ... δραχμή της!), σαν δεύτερο μετά το ευρώ νόμισμα και σε ισοτιμία 1-1 (ένα προς ένα), με πολλή μεγάλη -για να μην πω άπειρη- ρευστότητα και με την δυνατότητα να ασκήσει εθνική οικονομική πολιτική ανάπτυξης. Αυτό που ξόρκιζαν, τώρα άρχισαν να το μελετούν ...! Κάτι είναι κι αυτό. 

Όλα τα όπλα στο τραπέζι (Άρθρο μου στο περιοδικό ΠΟΛΙΤΕΣ)

Στο τελευταίο τεύχος Μαρτίου 2015 του περιοδικού "ΠΟΛΙΤΕΣ" συμμετέχω (όπως καθε μήνα) με ένα άρθρο μου που έχει τον τίτλο "Η ελληνική ιστορία παρούσα σε κάθε μας διαπραγμάτευση"
Το δημοσιεύω και εδώ καθώς είναι επίκαιρο.

Η ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΑΠΟΙΚΙΟΚΡΑΤΙΑΣ

ΠΑΡΟΥΣΑ ΣΕ ΚΑΘΕ ΜΑΣ ΔΙΑΠΡΑΓΜΑΤΕΥΣΗ

Η συμφωνία που πέτυχε η ελληνική κυβέρνηση στη συνεδρίαση της Ευρωομάδας της 20ης Φεβρουαρίου και επιβεβαιώθηκε πανηγυρικά στη Σύσκεψη Κορυφής ένα μήνα αργότερα, δείχνει τα όρια της διαπραγμάτευσης που πρόκειται να κορυφωθεί τον Μάιο ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Θα είναι ΠΟΛΙΤΙΚΗ διαπραγμάτευση και εκεί θα τεθούν τα διλήμματα που όλοι τα γνωρίζαμε αλλά που τα είδαμε να μπαίνουν με πάταγο στο τραπέζι του οκταμελούς τραπεζώματος των Βρυξελλών πριν από την Σύνοδο Κορυφής. Χαρακτηριστική είναι η αντιμετώπιση του Ντράγκι από την Μέρκελ όταν ο τραπεζίτης έθετε ζητήματα "διαδικασιών" που, δήθεν, δεν του επιτρέπουν να χρηματοδοτεί την Ελλάδα. "Χαλαρώστε λίγο κύριε Ντράγκι" φέρεται να του είπε. Χαρακτηριστικό επίσης είναι ότι ο Γιούνκερ βρήκε 2 περίπου δις. από ευρωπαϊκά προγράμματα για την ανθρωπιστική κρίση όταν οι ιθύνοντες της Ευρωομάδας, κατ' εντολή Σόιμπλε, θεωρούσαν το σχετικό νομοσχέδιο μονομερή ενέργεια, δηλαδή κήρυξη πολέμου. Τον Μάιο λοιπόν τα σπουδαία. Εκεί θα ζητήσουμε μιαν οικονομική πολιτική που να μας συμφέρει απειλώντας ότι αν δεν γίνει αυτό τότε θα αποκτήσουμε αίφνης μιαν εξωτερική πολιτική που δεν θα συμφέρει αυτούς. Μα πως ήρθαν έτσι τα πράγματα; θα αναρωτηθεί κανείς ...

Για να δούμε πως φτάσαμε ώς εδώ, πρέπει να κάνουμε μια μικρή αναδρομή στο παρελθόν. Γιατί η Ελλάδα έχει παραδώσει τα δικά της γεωπολιτικά και οικονομικά όπλα σε υπερεθνικά ευρωπαϊκά όργανα από τότε που εντάχθηκε στην ΕΟΚ (1980, τώρα πια ΕΕ) και στην Ευρωζώνη (2000). Αξίζει να δούμε το θέμα ιστορικά:

Από την απελευθέρωση και μέχρι το 1974 η Ελλάδα ήταν μια αποικία. Αγγλική αρχικά (1862-1946) και αμερικανική κατόπιν (1947-1974). Ως αμερικανική αποικία εντάχθηκε στο ΝΑΤΟ στρατιωτικά το 1952 και συνδέθηκε με έναν οικονομικό συνασπισμό αμερικανικής έμπνευσης (αίτηση ένταξης στην Κοινή Αγορά ή ΕΟΚ) το 1959. Η χούντα με την αγριότητα του αυταρχισμού της και την απροκάλυπτη δουλοπρέπειά της απελευθέρωσε δυνάμεις, ανεξέλεγκτες ως τότε, που αμφισβήτησαν την ένταξή μας σε οποιοδήποτε αποικιοκρατικό συνασπισμό.

Μετά από ένα διάστημα σύγχυσης (1974-1980) όπου όλα παίζονταν η Ελλάδα, ψηφίζοντας δεξιές κυβερνήσεις με ποσοστά κοντά στο 50% κατατάχτηκε οριστικά στη δύση. Ταυτόχρονα, το ευρωπαϊκό μόρφωμα άρχισε να έχει μια σχετική ανεξαρτησία από τις ΗΠΑ, σε πλαίσια βέβαια αποδεκτά από τον επικυρίαρχο.

Η Ελλάδα εντάχτηκε στην ΕΟΚ χρησιμοποιώντας ΓΕΩΠΟΛΙΤΙΚΟΥ τύπου επιχειρήματα. Ο Καραμανλής το είχε θέσει ωμά στον Σμιτ και τον Ντ' Εσταίν. Ή μας βάζετε στην ΕΟΚ ή μας πάει ο Αντρέας στο Σύμφωνο της Βαρσοβίας. Έτσι η Ελλάδα έγινε το 10ο μέλος της ΕΟΚ που τώρα πια έχει 28 μέλη.

Πρώτα ήταν η εξωτερική πολιτική που εκχωρήθηκε στην Ευρώπη (και εν πολλοίς στην Αμερική). Οι συνέπειες στον ελληνικό πληθυσμό δεν ήταν τόσο σπουδαίες ώστε να τον κάνουν να αμφισβητήσει αυτή την ένταξη. Απεναντίας φαινόταν και σαν μια καλή απάντηση στην τουρκική απειλή.

Κατόπιν εκχωρήθηκε και η οικονομική πολιτική στην Ευρώπη, και ακριβέστερα σε ένα μέλος της, την Γερμανία, που σαν ηττημένη ενός καταστροφικού πολέμου λούφαζε για πενήντα χρόνια αλλά ανέλαβε ενεργότερο ρόλο μετά την αναίμακτη "κατάκτηση" της ανατολικής πλευράς της το 1991. Η εκχώρηση της οικονομικής πολιτικής έγινε με την ένταξη στο ενιαίο νόμισμα (ευρώ) και την απόφαση να καθορίζει τα της ρευστότητας και των προϋπολογισμών μας η Ευρωομάδα (το Ευρωγκρούπ) και η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα. Η Γερμανία, ηττημένη του πολέμου, έμεινε να καθορίζει τα πάντα από τον αφανή ρόλο του ενός εταίρου που είναι ίσος μεταξύ όλων αλλά λίγο πιο ίσος από τους υπόλοιπους.

Στην κατάσταση αυτή μας βρήκε η κρίση. Οι Ευρωπαίοι αντιμετώπισαν την παγκόσμια κρίση με τον δικό τους τρόπο (ευχές στον παντοδύναμο) και όταν τα νέα χρηματοπιστωτικά προϊόντα πτώχευσαν εκτός από τις τράπεζες και χώρες, τότε προέβησαν σε σωτηρίες γερμανικής έμπνευσης. Στα πλαίσια αυτά δέθηκε και η Ελλάδα με τα μνημόνια και την εξ αυτών προερχόμενη ύφεση, ανεργία και φτώχεια. Η ψήφος του 2012 δυστυχώς επικύρωσε τα πεπραγμένα των μνημονιακών κυβερνήσεων και επέτρεψε την συνέχισή τους μέχρι το 2015 που ο λαός ψήφισε την απαλλαγή του από αυτές τις πολιτικές.

Αυτή η απαλλαγή όμως πρέπει να γίνει μέσα σε δυσμενείς συνθήκες. Οι "εταίροι" όχι μόνο δεν θέλουν να βοηθήσουν αλλά διακαώς προσπαθούν να γκρεμίσουν την κυβέρνηση της αριστεράς που προκαλεί γενική αναταραχή στην Ευρώπη και απειλεί τους συσχετισμούς δύναμης. Εκφραστής αυτής της τάσης ο Σόιμπλε προσπαθεί με κάθε τρόπο να υπονομεύει κάθε πιθανή ιδέα ότι η ελληνική κυβέρνηση θα μπορέσει να κυβερνήσει με βάση την λαϊκή εντολή που έλαβε.

Είδαμε όλη την αντιπαράθεση να εκτυλίσσεται τους τελευταίους δύο περίπου μήνες. Είδαμε να φτάνει η αντιπαράθεση στις εσχατιές του παρελθόντος το οποίο ορίζει το παρόν που ζούμε.

Στην πρώτη (ακόμα και προεκλογική) επίθεση των Ευρωπαίων δια μέσου του ανθρώπου τους, του κεντρικού τραπεζίτη Ντράγκι, απαντήσαμε άμεσα. Αμφισβητήσαμε την οικονομική μας υποτέλεια δηλώνοντας ότι είμαστε έτοιμοι για έξοδο από το ευρώ αν πρόκειται το ευρώ να μας πνίξει. Με αυτή την απειλή κερδίσαμε παράταση πέντε μηνών για μέχρι τον Μάιο. Ο Σόιμπλε και οι "δικοί" του (βλέπε Ντάισελμπλουμ κλπ.) προσπάθησαν να αναθεωρήσουν αυτή τη συμφωνία εκμεταλλευόμενοι μια δημιουργική ασάφεια που τους είχε παραχωρηθεί από εμάς για να την χωνέψουν ευκολότερα. Απέκρουσαν αυτή την απειλή δηλώνοντας με κάθε τρόπο ότι μπορούν να αντιμετωπίσουν τη ζημιά που θα προκληθεί στην Ευρώπη από ένα GREXIT. Ωμά και καθαρά είπαν ότι δέχονται να διακινδυνεύσουν την ΟΙΚΟΝΟΜΙΚΗ ΚΑΤΑΡΡΕΥΣΗ της Ευρώπης προκειμένου να διασφαλίσουν την ΠΟΛΙΤΙΚΗ της σταθερότητα.

Και τότε προβάλαμε την επόμενη αξίωση. Αμφισβητήσαμε την γεωπολιτική μας υποτέλεια με δηλώσεις περί αλλαγής προσανατολισμών στην εξωτερική μας πολιτική. Και τότε κινητοποιήθηκε ο επικυρίαρχος (Αμερικάνοι) και υποχρέωσαν τους Γερμανούς και άλλους Ευρωπαίους να βρουν λύση. Το αποτέλεσμα ήταν να τεθούν στο περιθώριο οι αναθεωρητικές φωνές και να επιβεβαιωθεί η συμφωνία της 20ης Φεβρουαρίου.

Η περιγραφή αυτή δείχνει ότι ΟΛΑ τα όπλα της Ελλάδας και των "Εταίρων" της έχουν πια τεθεί στο τραπέζι. Οικονομικά και γεωπολιτικά επιχειρήματα έχουν προβληθεί και όλοι οι παράγοντες που μπορούν να επηρεάσουν τη διαπραγμάτευση έχουν κάνει την εμφάνισή τους. Στην ουσία η μάχη στο συμβούλιο Κορυφής προϊδεάζει για την έκβαση της μάχης του Μαΐου. Γιατί και τότε η γεωπολιτική απειλή θα είναι το ίδιο ισχυρή. Ωστόσο δεν πρέπει να υποτιμούνται οι δυνάμεις και κυρίως η επιμονή των αναθεωρητών της συμφωνίας της 20ης Φεβρουαρίου. Πάντα θα είναι εκεί για να βάζουν τρικλοποδιές και πάντα θα υπάρχουν κίνδυνοι αν δεν είναι η κυβέρνηση προσηλωμένη και αν δεν υπάρχει αρραγής ενότητα στο εσωτερικό της. Εξ άλλου αυτό που έκανε την δική μας διαπραγματευτική ομάδα ισχυρή ήταν η αποδοχή του κόσμου με εντυπωσιακά ποσοστά. Αυτή την ενότητα, λαού και πολιτικής ηγεσίας, πρέπει πάνω από όλα να προστατεύσουμε.

Μέχρι τις 19 Ιουλίου μπορεί να πάει η διαπραγμάτευση.

Το νέο από την έγκριτη γερμανική ZEIT: “Οι Γερμανοί σχεδιάζουν την αντιμετώπιση του ενδεχομένου να χρεοκοπήσει η Ελλάδα εντός της Ευρωζώνης” λέει η εφημερίδα και το Γερμανικό Υπουργείο Οικονομικών δεν διαψεύδει. Δηλαδή ο Σόιμπλε ζήτησε από την ZEIT να δημοσιεύσει ένα κείμενο που της έστειλε και στη συνέχεια δεν το διέψευσε. Μπράβο του!

Να δώσουμε σημασία σε όλα αυτά; 

Κατηγορηματικά όχι!

Η συμφωνία μεταξύ Ελλάδας-Δύσης έχει κλείσει εδώ και είκοσι περίπου μέρες όταν ο Τσίπρας έστειλε την επιστολή στη Μέρκελ και έγινε η συνάντηση των δύο (όπως και η επταμερής της ΕΕ) υπό την αιγίδα του επικυρίαρχου της δυτικής συμμαχίας Αμερικανού Προέδρου (Ομπάμα). Εκεί συμφωνήθηκαν:

α.- Μέχρι που θα υποχωρήσει η Ελλάδα (και ήδη το έχει κάνει) και

β.- Πως θα αποσυρθεί η Ευρωζώνη από τις σκληρές θέσεις στις οποίες την είχε οδηγήσει ο Σόιμπλε.

Το πότε θα ολοκληρωθούν αυτές οι κινήσεις (και οι ελληνικές αλλά κυρίως οι ευρωπαϊκές) είναι επίσης καθορισμένο. Ο Ιούνιος (ίσως και Ιούλιος) είναι ο κατάλληλος χρόνος, τότε που πρέπει να αποπληρωθεί το ποσό των 5,5 περίπου δις ευρώ στην ΕΚΤ που χωρίς συμφωνία δεν γίνεται να πληρωθεί. Τα μικρά ποσά του ΔΝΤ μπορούσαν να αποπληρώνονται με τις μικρές αυξήσεις του ΕLA που, πραγματικά, ξεκίνησαν αμέσως μετά την συνάντηση.

Στην ουσία εκείνο που συζητιέται είναι το μεσοπρόθεσμο πρόγραμμα, δηλαδή το πρόγραμμα των προσεχών ετών.

Αν η Ευρώπη θέλει να αποπληρωθούν αυτά που έχει χρεώσει (καλώς ή κακώς δεν το ξέρουμε ακόμα) στην Ελλάδα, θα πρέπει να έρθει σε συμφωνία μαζί μας για να παίρνουμε τα αναγκαία ποσά ώστε να τους τα δίνουμε πίσω.

Γιατί να το κάνουμε αυτό; Για να παραμείνουμε στο εντός ευρώ παιχνίδι. Για να κερδίζουμε και πάλι χρόνο για μια μελλοντική συμφωνία κουρέματος του χρέους αλλά και για να δημιουργήσουμε προϋποθέσεις εξόδου στις “αγορές”. Μόνο έτσι θα ξεμπλέξουμε με τα συνεχή μέτρα που απαιτούσαν τα προγράμματα που υπέγραφαν οι εθελόδουλες μέχρι τώρα κυβερνήσεις. Μόνο έτσι θα βρει ο Σύριζα την άνεση να κυβερνήσει χωρίς τις θηλιές της απειλούμενης ασφυξίας.

Γιατί να το δεχτούν οι άλλοι αυτό; Για να παραμείνουμε προτεκτοράτο της δύσης. Κερδίζουν και αυτοί χρόνο τώρα που όλα τα μέτωπά τους είναι ανοιχτά στην δική μας περιοχή (Συρία, Ουκρανία, Λιβύη) και που οι ανταγωνιστές τους (Κίνα, Ρωσία) μπορούν να μας χρησιμοποιήσουν σαν προγεφύρωμα.

Και τότε, προς τι όλος αυτός ο σαματάς; Γιατί γράφουν συνέχεια οι εφημερίδες της Ευρώπης για έξοδο της Ελλάδας, για χρεοκοπία κλπ.; Γιατί δεν εναρμονίζονται;

• Πρώτον: Εφημερίδες είναι, ό,τι θέλουν γράφουν!
• Δεύτερον: Σιγά μην παραιτηθεί τόσο εύκολα το φίδι ο Σόιμπλε!
• Τρίτον: Η ευρωπαϊκή υποχώρηση πρέπει να γίνει μέσα σε ένα κλίμα αγωνίας και να φανεί ως μεγαλοψυχία της δύσης!
• Τέταρτον: Γιατί μπορεί και να πιάσει ο εκφοβισμός!
• Πέμπτον: Για να φοβούνται οι Άγγλοι, Γάλλοι, Πορτογάλοι και περισσότερο από όλους οι Ισπανοί και οι Ιρλανδοί!

Μέχρι στιγμής η Ελλάδα έχει αποπληρώσει 4 δισ. (μαζί με το αυριανό 1 δισ.) σε κατόχους εντόκων γραμματίων με έκδοση νέων εντόκων και θα αποπληρώσει και άλλα 3 δισ. μέχρι και τον Ιούνιο με τον ίδιο τρόπο.

Για το πιο σημαντικό χρέος της προς το ΔΝΤ η Ελλάδα έχει βρει 2 δισ. από τον προϋπολογισμό της. Μέχρι και τον Ιούνιο θα βρει για να δώσει άλλα 2,2 δισ. στο ΔΝΤ. Και θα φτάσουμε αισίως στον Ιούλιο.

Το ΔΝΤ θα θέλει μισό δισ. στις 13 Ιουλίου και η ΕΚΤ 2,5 δισ. μια εβδομάδα μετά (και σε ένα μήνα, στις 20 Αυγούστου θα θέλει άλλα 3 δισ.). Όπως καταλαβαίνετε, αν δεν έχει επέλθει συμφωνία μέχρι τότε θα πάρει ... ό,τι παίρνεις εκ του μη έχοντος. 

Εκεί, στις 20 Ιουλίου είναι τοποθετημένη η σκανδάλη που κανείς δεν θέλει να πιέσει.

Η κυβέρνηση πρέπει να αχοληθεί και με τα ζητήματα ασφάλειας, δεν θα μπορεί να τα σπρώχνει κάτω από το τραπέζι για πάντα!

Η μνημονιακή παράταξη (ΝΔ και ΠαΣοΚ κυρίως αλλά και Ποτάμι από κοντά) αναμένει τον Σύριζα στη γωνία. Παρακαλάει τους Ευρωπαίους για το “πιστωτικό γεγονός” που θα αποδείξει ότι ο δικός τους δρόμος ήταν μονόδρομος. Βλέπει με θλίψη ότι το γεωπολιτικό επιχείρημα ήταν τελικά ισχυρό. Παρ' όλα αυτά περιμένει.

Εκείνοι που δεν περιμένουν είναι οι αντιεξουσιαστές. Είτε θέτουν ζητήματα κρούοντας θύρες ανοιχτές καθώς τα νομοσχέδια με τα αιτήματά τους έχουν ήδη κατατεθεί, είτε διαμαρτύρονται χωρίς κανένα θέμα. Το κίνημα των “αντιεξουσιαστών” είχε καταφέρει να γίνει συμπαθές την περίοδο 2011-12 όταν αποτελούσε κατά κάποιον τρόπο το “ένοπλο” (έστω και χωρίς όπλα άλλα με ξύλα και κάσκες) τμήμα του κινήματος των δρόμων. Μετά τις εκλογές του 2012 άρχισε να ξεθυμαίνει. Κυρίως δέχτηκε συντριπτικά χτυπήματα από τις δυνάμεις της τάξης που μπορούσαν να κινούνται με ελεύθερα τα χέρια τους υπό την προστασία μιας αυταρχικής κυβέρνησης. Χωρίς την προστασία των μεγάλων διαδηλώσεων, βρέθηκε εκτεθειμένο απέναντι στις ορέξεις των οργάνων της τάξης. Έστω και έτσι, πάντως, το κίνημα σχεδόν βουβάθηκε, με εξαίρεση τις αντιφασιστικές εκδηλώσεις στο περιθώριο των οποίων εξακολουθούσε να φύεται. Από τις εκλογές του 2015 όμως και με την ανεκτικότητα του Σύριζα, βρήκε νέο πεδίο δράσης. Από λογικές καταλήψεις (όπως της εξώπορτας της βουλής) μέχρι αδικαιολόγητες (όπως των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων). Με συμπεριφορά που λες και επιδιώκει την κατά μέτωπον σύγκρουση με την κυβέρνηση.

Ο Σύριζα θα πρέπει να πορευτεί μέσα από όλα αυτά με σύνεση αλλά και αποφασιστικότητα.

Αντιμετώπισε μεγάλα ζητήματα, όπως την διαπραγμάτευση, με εξαιρετική επιτυχία και γι αυτό είδε ξαφνικά να εκδηλώνεται υπέρ του η συμπάθεια του εκλογικού σώματος σε μεγάλα ποσοστά. Ακόμη και η εξωτερική του πολιτική έγινε αποδεκτή με ανακούφιση. Κινδυνεύει όμως να χάσει τα αυγά και τα πασχάλια στα άλλα, τα μικρότερα ζητήματα, όπως το ζήτημα της τάξης και το μεταναστευτικό.

Στο μεταναστευτικό έχει επεξεργασμένη πολιτική που είναι και σωστή. Πρέπει να την βάλει σύντομα σε εφαρμογή. Να μην δίνει την εντύπωση πως το κέντρο της Αθήνας θα γίνει και πάλι επικίνδυνη περιοχή. Πρόσφυγες και μετανάστες με ντοκουμέντα, κέντρα φιλοξενίας, και εφαρμογή της νέας νομοθεσίας που έχει σκοπό (και πρόγραμμα) να προτείνει πρέπει να είναι μέσα στις προτεραιότητές του. Θα κερδίσει το παιχνίδι αν η πολιτική του δώσει αποτελέσματα. Αλλιώς θα βολοδέρνει ανάμεσα σε δικαιολογίες και υποχωρήσεις απέναντι στα ΜΜΕ που δεν διστάζουν να μεγεθύνουν το ζήτημα.

Στο ζήτημα της τάξης έχει πρόβλημα. Δεν θέλει να γίνει μια ακόμη αυταρχική κυβέρνηση αλλά δεν μπορεί να γίνει και μια ανύπαρκτη κυβέρνηση. Δίνει την εντύπωση ότι η αδράνειά του οφείλεται στο ότι κάποιες τάσεις του έλκονται από την εικόνα των κάδων που καίγονται. Δεν είναι αλήθεια, βεβαίως, όμως αυτό παίζουν τα ΜΜΕ και βρίσκουν ευήκοα ώτα. Καλά λέει ο Πανούσης. Αποφασίστε ποια θα είναι η πολιτική μας για να την εφαρμόσω. Γιατί εκεί που υπάρχει έλλειμμα είναι στην απόφαση. Οι νόμοι δεν φτάνουν. Είναι νόμοι της ΝΔ που αν το υπουργείο, δηλαδή η κυβέρνηση, τους εφαρμόσει θα γίνει μια από τα ίδια. Ας τους αλλάξει, ας αποφασίσει να τους αποδεχτεί, ας κάνει τέλος πάντων ή το ένα ή το άλλο. Η εικόνα μιας Αθήνας που καίγεται (που είναι βέβαια πολύ μακριά από την πραγματικότητα), που προβάλουν με συνέπεια και επιμονή τα ΜΜΕ, φθείρει την δημοτικότητα που κατακτάται με πολύ κόπο σε άλλους τομείς.

Αυτό πρέπει να τελειώσει και είναι πλέον ευθύνη του Τσίπρα και του κεντρικού του επιτελείου να το τελειώσουν.

Λαμπρή, γιορτή της Άνοιξης!

Περί Αναστάσεως σήμερα!

Στο ποίημα του Σεφέρη "Άντρας" (από τον Στρατή Θαλασσινό) περιγράφεται η ανάσταση. Είναι του Λαζάρου βεβαίως αλλά ... ανάσταση είναι κι αυτή!

Γράφει ο Σεφέρης:

"Είδα και μια παλιά εικόνα σε κάποια χαμηλοτάβανη αίθουσα. 

Τη θαύμαζε πολύς λαός.

Παρίστανε την ανάσταση του Λαζάρου.

Δεν θυμάμαι ούτε τον Χριστό ούτε τον Λάζαρο.

Μόνο σε μια γωνιά, την αηδία ζωγραφισμένη

σε ένα πρόσωπο που κοίταζε το θαύμα σαν να το μύριζε.

Αγωνιζότανε να προστατέψει την ανάσα του

μ' ένα πελώριο πανί που του κρεμότανε από το κεφάλι.

Αυτός ο κύριος της Αναγέννησης μ' έμαθε να μην περιμένω

πολλά πράγματα από τη δευτέρα παρουσία."

Οι γιορτές της Άνοιξης όμως δεν έχουν σχέση με τη δευτέρα παρουσία. Η ανάσταση που προαναγγέλουν είναι ανάσταση της φύσης. Κι επειδή ανέκαθεν επηρέαζαν έντονα τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου γι αυτό ήταν πάντα φοβερά συναισθηματικές.

Ακριβώς με το τέλος του χειμώνα, μετά το εαρινό ηλιοστάσιο είμαστε στην εποχή που ανθίζουν οι πασχαλιές, που  γεμίζουν τα στήθη με καθαρό ευωδιαστό αέρα, οι καρδιές με πόθους (σχεδόν πάντοτε ανεκπλήρωτους!) και τα μυαλλά με όνειρα που ξεφεύγουν από τον ύπνο. 

Άπειροι μύθοι συμπλέκονται με την άνοιξη και τις γιορτές της. Ακόμη και του χριστιανισμού οι ανοιξιάτικοι μύθοι είναι οι καλυτεροι όλων. Αντί για μαγικά και για θαύματα το ανοιξιάτικο μενού των ευαγγελίων είναι γεμάτο με πάθη, προδοσίες, συναισθήματα, και στο βάθος ... μιαν ανάσταση!

Ο ελληνικός τρόπος γιορτασμού του Πάσχα είναι αντάξιος των αρχαίων παραδόσεων τις οποίες εξ άλλου η ορθοδοξία προσάρμοσε στα ιουδαϊκά έθιμα. Ας τον απολαύσουμε χωρίς περικοπές σε όλες του τις εκφάνσεις.